جهان خارج متمایز گشته اند .همچنانکه لوبوویسی می گوید ، به دشواری می توان مجموعه رفتارها و سلوک فرد را تحت عنوان پرخاشگری مشخص کرد . زیرا پرخاشگری را می توان به تمام رفتارهای غریزی فرد منتصب ساخت در واقع کودک می تواند در خوردن ، خوابیدن ، حرکت کردن ، یا کنترل کردن ماهیچه های ادرار و مدفوع خود پرخاشگرانه باشد ویا بعدها در دوره کودکستان و دبستان خشم خود را به صورت های شدید و ملایم به شکل امتناع کردن ، مقابله نمودن ، منکر شدن در زمینه های اجتماعی در رفتارهای خشن ، تخریب و لجبازی نشان بدهد ، این توصیف و تبین رفتار کودکان ناسازگار است و تنها شامل تظاهراتی بیرونی ، پرخاشگری می گردد .
پرخاشگری را در کودکان عاقل ، خویشتن دار و مضطرب نیز می توان یافت ، لوبوویسی در مورد کودکان مضطرب می گوید : پرخاشگری در اضطراب نقشی بعهده نمی گیرد . و برعکس اضطراب می تواند در کودک نحوه ای از بیان پرخاشگری باشد . از طرفی دیده می شود که جوانان بسیار ناسازگار غالبا نا آرام و پرخاشگر بوده اند که در جریان بلوغ کنترل شده اند . از نظر لوبوویسی رفتار پرخاشگرانه زاییده کودک به تنهایی نیست بلکه د رتغییرات روابط کودک و مادر پیدا می شود : از یک طرف برونفکنی های کودک بر مادر واز طرف دیگر نتایج پاسخهای مادر به این برونفکنی های پرخاشگرانه را باید مورد توجه قرار داد .
تحقیقات تیره شناسان ، اهمیت تاثیر محیط اطراف فرد را در بروز رفتار پرخاشگرانه نشان داده است . آنها نه تنها پرخاشگرانه را در کودکان نفی نمی کنند بلکه معلوم می سازند که رفتارهای پرخاشگرانه تابع صورت های ویژه ای از ساخت شخصیت فرد می باشد .
پرخاشگری در حیوانات :
پرخاشگری در حیوانات برای دفاع از قلمرو و یا حفظ مقام و نقش طبقاتی دردرون یک گروه اتفاق می افتد . دارا بودن یک قلمرو موجب بروز رفتار پرخاشگرانه میشود واگر حیوان ا زقلمرو خود دور شود پرخاشگری نیز کاهش می یابد .

همچنین پرخاشگری واقعی میان یک تیره از حیوانات برای تصاحب قلمرو و یا ماده ها برای دفاع از آ”شیانه ، غذا ، یا گروهی از حیوانات همنوع بروز می کند ، در حیوانات « خود داری » همراه با رفتار پرخاشگرانه دیده می شود : خود داری مادران در برابر فرزندان ، بزرگتر ها در برابر کوچکترها و …
داده های فیزیولوژی درباره پرخاشگری :
کارلی ^[۲۲] می نویسد : فیزیولوژیستها درباره چیزی بنام « غریزه پرخاشگری » مطالعه نمی کنند ، بلکه سلوکهای پرخاشگرانه را بررسی می نمایند .
آمادگیهای فیزیولوژیکی می تواند در حیوان عکس العملهای شبه عاطفی با تظاهرات هیجانی ایجاد کند ، این عکس العمل ها در حالتی که کرتکس صدمه دیده شود دوام بیشتری دارد ، پذیرفته شده که منطقه قدامی هیپوتالاموس برای ایجاد چنین پدیده ای ضروری است . بحرانهای هیجانی شبه خشم^[۲۳] در حیواناتی که مخ آنها برداشته شده باشد دیده نمی شود . تحریک الکتریکی منطقه قدامی هیپوتالاموس در حیوانات سالم تظاهرات شبه عاطفی ، مشابه آنچه که در حیوان عاری از کرتکس دیده شده بوجود می آورد .
کارلی ،دخالت هیپوتالاموس در رفتار پر خاشگرانه و (عادت شده )را می پذیرد . اما می گوید ورود آن رفتار ئر ساخت روانی و یا بکارگیری آن در یک حادثه وابسته به سیستم لمبیک است .
هسته های درونی هیپوتالاموس نقش بازدارنده در رفتار پرخاشگرانه را دارد . پرخاشگری پدیده ای اجتماعی است .بررسی آن در افراد به تنهایی با مشگلاتی همراه است و نمی تواند اطلاع درستی بدست دهد .تعبیر و تفسیر جامعه شناسی یا مردم شناسی رفتار پرخاشگرانهع به تنهایی نتیجه ای دو پهلو و غیر قابل اطمینان خواهد داشت ،تجربه نشان داده بدون تعارض های اجتماعی ،با تحریک التریکی مغز می توان تغیراتی در چهره ،حرکات بد ن ایجاد کرد ،معادل آنچه تعارضات
اجتماعی بوجود می آورد .
پژوهشگرانی مانند دلگادو ^[۲۴]در منطقه زیرین کرتکس و لمبیک نقاطی را پیدا کرده اند که تقویت کننده پرخاشگری هستند و نقاط دیگری یافته اند که موجب کاهش و حذف پرخاشگری می شود . –در انسان قسمت پهن بخش پیشین پیشانی ^[۲۵]و بخشی ا زقسمت بالایی آن موجب کاهش پرخاشگری می شود ، اعمال جراحی که در قسمت هایی از تالاموس ، پیشانی ، هیپوتالاموس . قسمت زیرین مغز انجام شده است با کاهش عکس العملهای پرخاشگرانه در انسان همراه بوده است .
درسال ۱۹۶۶ سانو ^[۲۶]و عده ای دیگر از جراحان ژاپنی ، برای کنترل رفتار حمله و پرخاش درکودکانی که ناراحتی مغزی داشتند قسمت عقب هیپوتالاموس را به مقدار کمی برداشتند و ملاحظه کردند که عمل جراحی آنان مفید بود وهمین عمل در منطقه میانی هیپوتالاموس نیز مفید بود .
برونسون ^[۲۷]نقش هورمونها را د ر فیزیولوژی پرخاشگری بررسی کرده است و نشان می دهد که تراشحات تستوسترون در رفتار جنگجویانه به افراد بزرگ سال مؤثر است .. نبرد کردن در تمام ترشحات غده داخلی تغیر ایجاد می کند .
-اثر داروها نیز در ایجادرفتار پرخاشگرانه مؤثر است ، مصرف آمفتامینها با سایر داروها در حیوانات جونده ایجاد خشم شدید می کند ولی دوام ندارد . یا مشخصات رفتار پرخاشگرانه حیوانات را در بر نمی گیرد ، مصرف کلر و دپازپوزین موجب تقلیل پرخاشگری می شود ( پرخاشگری وناکامی ص ۱۳)
به طور کلی در افراد بهنجار تعداد دفعاتی که در آنها رفتار پرخاشگرانه تجلی می کند و صورتهایی که این رفتار به خود می گیرد . و موقعیت هایی که در آن بروز می کند همه تا حدود زیادی تابع یادگیری و تاثیرات اجتماعی است .
دیدگاه های مختلف در مورد پرخاشگری :
پرخاشگری به عنوان یک سائق : فروید پرخاشگری را به عنوان یک غریزه اساسی می نگریست نیروی غرایز مرگ ، در درون جاندار انباشته می شود و سرانجام به حدی می رسد که باید تخلیه شود ، خواه روبه بیرون وبه شکل پرخاشگری آشکار و خواه روبه درو و به صورت اعمال خود تخریبی ، اعتماد به وجود سائق پرخاشگری بسیار رواج دارد ، زیرا خشونت را معمولا نوعی رفتار غیر منطقی ، ناگهانی و انفجاری تلقی می کنند ، چنانچه گویی نوعی نیروی پرخاشگری انباشته شده است و باید مفری پیدا کند ، نحوه انعکاس جنایات در جراید ، تلویزیون نیز معمولا مشوق چنین دیدگاهی است .
پرخاشگری بعنوان یک پاسخ آموخته شده : بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی ، پرخاشگری هیچ فرقی با پاسخهای آموخته شده ندارد و پرخاشگری می تواند از طریق مشاهده یا تقلید ، آ”موخته شود ( مشاهده رفتار دیگران ، تقلید از رفتارها ی پرخاشگرانه ) و هر چه بیشتر تقویت شود احتمال وقوع آن بیشتر است . بندورا^[۲۸] در آزمایشهای که انجام داد نشان می دهد که تقلید کردن عامل مهمی در مدلهای پرخاشگری کودکان است . او شباهت قابل توجه رفتار کودکانه و رفتار والدین آنها را مورد تاکید قرار می دهد .
نتیجه :
پرخاشگری به عنوان یک فعالیت دفاعی در وجود انسان سازمان ویژه ای برای چگونگی بروز پیدا می کند ، این سازمان با تغییرات بیوشیمیایی و هورمونی فعال می شود . عوامل اجتماعی موجب تغییر و جهت دادن به پرخاشگری می گردند و پرخاشگری درفرد می تواند با والاگرایی همراه باشد و به صورتی مفید در آید .
مزلو^[۲۹]می نویسد : در انواع حیوانات پرخاشگری به طور فطری برا ی دفاع است . اما در انسان فطری نیست ، بلکه حاصل اختلال در سازمان نیروهای بی اختیاری است که به دو عوامل درونی و بیرونی فرد و همچنین به کمبود فرهنگ و قدرت کنترل او وابسته است .
بندر^[۳۰]معتقد است : کودک در انتظار آن است که بزرگتری او را در برابر حملات خصمانه محافظت کنند و می خواهد با او صحبت نمایند . غذا بدهند و لباس بپوشانند . درمقابل مزلو معتقد است که پرخاشگری به منزله پاسخ به ناکامیهای مانند گرسنگی ، کمبود عاطفی ، کمبود ارتباط با دیگران ، ضعف ارضاء جنسی و پذیرفته نشدن از طرف دیگران است . اگر پرخاشگری را به صورت واکنشی د رنظر بگیریم می پذیریم که پرخاشگری عکس العملی در برابر اعمال پرخاش دیگران است و وابسته به تربیت خانوادگی و کمبود های عاطفی است . (روف کاربالو)^[۳۱]
انواع عکس العملهای پرخاشگرانه:
۱-پرخاشگری مستقیم :مستقما به شخص یا شی که موجد پرخاشگری است نشان داده میشود .
۲-پرخاشگری غیر مستقیم (جابجا شده ):چون شخصی نمی تواند پرخاشگری خود را به صورت مستقیم به عامل موجد پرخاشگری نشان بدهد ،آْنرا به فرد یا شی دیگری انتقال می دهد و موضوع پرخاشگری را جابجا می کند ،مثلا معلمی ازدست همسرش عصبانی است ، خشم خود را با فریاد زدن بر سر دانش آموزان نشان می دهد چون قادر نیست به همسرش خشمگین شده و یا فریاد بزند . و یا کودکی که از دست والدینش عصبانی است چون نمی تواند با آنها با پرخاش واکنش نشان بدهد ، اسباب بازیهای خودش را خراب کرده ویا می شکند .
پرخاشگری درونی : که در آن ضربات خشم متوجه خود فرد است که در این نوع « دلهره ^[۳۲]» تسلط دارد مثل خود کشی .
پرخاشگری بیرونی : که ضربات خود را به بیرون و محیط وارد می کند و در رابطه فرد با محیط به شکل تقلیدی .، اجتماعی و تکامل یافته تر بروز می کند مثل آدم کشی .
پرخاشگری نسبت به خود : پرخاشگری نسبت به خود به صورت خود آزاری اولیه مثل خود را گاز گرفتن ، چنگ زدن ، .. خود آزاری ثانویه و هدایت شده مثل کوبیدن سر به دیوار ، نرده ، … که موجب زخمهای خطرناک می شود و آنافروید ^[۳۳]نشان داد که : پرخاشگری ثانویه در کودکانی که در مؤسسه نگهداری کودک هستند بیشتر است . همچنین در کودکان عقب مانده و روانپریش اهمیت زیادتری دارد . رفتارهای خود آزاری ثانویه جزء اختلالات کم و بیش دائمی هستند و غالبا به حد افراطی می رسند و به منزله بروز خشم برای تخریب خود است . کودک نسبت به رفتار خود بی تفاوت است ولی ناظرین دستخوش ترس و وحشت می شوند . در خود آزاری اولیه ، رفتارهای که از کودک سر می زند ، از عوامل عادی و سرشتی شخصیت است یعنی وسیله ای است برای سازگاری ، اکتشاف ، سازماندهی و خود کامجویی او .
فصل دوم :
ادبیات مربوط به تحقیق
پیشینه تحقیق
تحلیلی از تحقیق های پیشین
چکیده برخی از تحقیقاتی که در زمینه « پرخاشگری » « ناکامی » « آزمون روزنزوایگ » در کشورهای دیگر انجام گرفته است .
الف ) تحققات در زمینه پرخاشگری
( فروید ۱۹۰۰^[۳۴] ) درزمینه سائق های غریزی معتقد بود که همه رفتارهای ا زدو دسته غرایز متضاد نشات می گیرد « غریزه های زندگی ^[۳۵]» که به زندگی و رشد انسان نیرو می بخشد . و « غریزه های مرگ ^[۳۶]» که انسان را به سوی نابودی سوق می دهد، کار مایه غریزه زندگی شهوت زیست – مایه ^[۳۷]است ، که عمدتاً بر فعالیت های جنسی متمرکز است . غریزه های مرگ می تواند به شکل خود کشی و دیگر رفتارهای خود ویران گر متوجه درون شوند . و یا به صورت پرخاشگری به دیگران به سوی بیرون متوجه گردند . بنابراین میل جنسی و پرخاشگری دو انگیزه اساسی رفتار آدمی است .
( هلیگارد و اتکینسون ۱۹۸۵).
آزمایشات ( ایرنا س ایبل ابیس فلدت^[۳۸] ۱۹۶۳)در زمینه غریزه پرخاشگری نشان داد که موشهایی که د رانزوا بزرگ شده اند ( بدین معنی که هیچگونه تجربه ای در جنگیدن باموشهای دیگر نداشتند ) به موش دیگری که به قفس آنها وارد شده حمله می کنند ، بعلاوه موش منزوی همان نحوه تحدید و حمله موشهای مجرب را بکار می برد ، بدین ترتیب با اینکه رفتار پرخاشگرانه می تواند در اثر تجربه اصلاح و متعادل شود ولی تحقیقات نشان می دهد که ظاهراً نیازی به آ‎موختن پرخاشگری نیست .
تحقیقات ( زیلمن ، کچر ، میلاد وسکی )^[۳۹] د رزمینه سبب های انگیزشی در پرخاشگری نشان داد که حتی تحریکی که ناشی از محرک نامطبوع نباشد درصورت وجود محرکهای پرخاش انگیز ممکن است پرخاشگری را افزایش دهد . در این تحقیق افرادیکه در نتیجه ورزشهای تلاش انگیز برانگیخته شده بودند ، پرخاشگری بیشتری علیه کسی که قبلا آنان را عصبانی کرده بود نشان دادند و پرخاشگرتر از کسانی بودند که چنین تمرینهایی نداشتند ، اما در پی آ‎ن فعالیتهای سخت پرخاشگری علیه آن کسی که آنان را عصبانی نکرده بود افزایش نیافت .
تحقیقات ( آلبرت بندورا۱۹۷۳)^[۴۰] د رزمینه مشاهده رفتار پرخاشگرانه نشان داد که ، تماشای سرمشقهای پرخاشگرانه ( چه بصورت زنده و چه در فیلم ) درمقایسه با تماشای سرمشقهای ناپرخاشگر یا نداشتن سرمشق موجب افزایش رفتار پرخاشگرانه درکودکان می شود . دیدن سرمشق زنده به تقلید اعمال پرخاشگرانه خاص تری منجر می شود ، د رحالیکه مشاهده سرمشقهای فیلمی ( خواه زندگی حقیقی وخواه فیلم کارتون ) انواع گوناگون پاسخهای پرخاشگرانه را سبب می شود .
اگر نمونه پرخاشگرانه برای رفتار پرخاشگرانه اش پاداش داده شود ، کودکانی که شاهد رفتار سرمشق پرخاشگر هستند بیشتر پرخاشگر می شوند ، تا آنهایی که شاهد سرمشق پرخاشگری باشند که برای پرخاشگری خود تنبیه می شود .
تحقیقات ( کنراد لورنز ۱۹۶۶)^[۴۱]در زمینه ضرورت پرخاشگری نشان داد که پرخاشگری بخشی لازم از سازمان صیانت ذات حشرات است . براساس مشاهداتی که او از رفتار حیوانات داشته پرخاشگری را از نظر تکامل دارای اهمیت فوق العاده می داند . چون به حیوانات جوان امکان می دهد که قویترین وخردمندترین والدین را داشته و گروه را قادر می سازد تا بهترین رهبر را داشته باشند .
تحقیقات ( جین و کوانتی ۱۹۷۷)^[۴۲]در زمینه پرخاشگری به عنوان پالایش ^[۴۳]نشان داد که : بررسی بر روی کودکان و شرکت دادن آنها در فعالیتهای پرخاشگرانه ، یا رفتار پرخاشگرانه را افزایش می دهد و یا بجای کاهش پرخاشگرانه آن را در همان سطح نگه می دارد . در آزمایش های که با بزرگسلان انجام گرفته ، همان نتایج به دست آمده است در یک مورد وقتی فرصت های مکرر برای وارد کردن ضربه برقی به فرد دیگری ( فردی که نمی تواند تلافی کند ) داده شده دانشجویان بتدریج بیشتر تنبیه گر شدند ، بعلاوه در جملات بعدی افراد خشمگین حتی بیشتر از افراد که خشمگین نبودند تنبیه گری نشان دادند . اگر پرخاشگری نقش پالایشی داشت ، سائق پرخاشگری افراد خشمگین می بایستی با اعمال پرخاشگرانه کاهش یابد و می بایستی هر چه بیشتر پرخاشگری نمایان شود تنبیه گری کمتری گردد . ( اگر پرخاشگری اثر پالایشی داشت تجلی آن می بایست از شدت احساسهای پرخاشگرانه بکاهد . )
تحقیقات ( کلاین ، کرافت و کوریر ۱۹۷۳)^[۴۴]د ر زمینه کاهش حساسیت نسبت به پرخاشگری ، مشخص کرد ، تماشای خشونت موجب برانگیختگی هیجانی در کودکان می شود ، اما با تکرار آن ازشدت واکنشهای فیزیولوژیکی کاسته می شود . وقتی فیلم یک مسابقه خشن مشت بازی برای پسران پنج تا دوازده سال نمایش داده شد ، گروهی از آنان که در گذشته زیاد تلویزیون تماشا کرده بودند ، بر انگیختگی بسیار کمتری نشان دادند ( بر اساس اندازه گیری پاسخ گالوانیکی پوست ) تا گروهی که به طور متوسط فقط چهار ساعت در هفته تلویزیون تماشا کرده بودند .
تحقیقات ( برکووتیز ۱۹۷۱)^[۴۵] در زمینه پالایش روانی پرخاشگری نشان داد که ، فعالیتهای بدنی فراوان پرخاشگری را کاهش می دهند .
تحقیقات (سیمور فشباخ ۱۹۵۵)^[۴۶]در زمینه کاهش پرخاشگری بصورت پرخاشگری خیالی نشان داد که : اگر پرخاشگری به صورت خیالی نشان داده شود . مقداری از نیروی پرخاشگری راکاهش داده و به دیگران آسیبی نمی رساند ، در تحقیقات خود از سه گروه دانشجویان ، دانشگاه استفاده کرد ، گروه اول دانشجویانی بودند که استاد به آ‎نها توهین کرده بود این گروه فرصت داشتند که داستان کوتاهی در مورد پرخاشگری بنویسند ، گروه دوم استاد به آنان توهین کرده بود ، ولی فرصتی برای نوشتن داستان در مورد پرخاشگری به آنان داده نشده ، گروه سوم بدون توهین استاد بودند ، نتایج تحقیق نشان داد که گروه اول از گروه دوم پرخاشگری کمتری داشتند ولی هر دو گروه در مقایسه با گروه سوم پرخاشگری بیشتری داشتند .

در طول چند سال اخیر “بایونانوکامپوزیت” تبدیل به یک اصطلاح رایج برای تعیین نانوکامپوزیت­ها که شامل پلیمرهای طبیعی در ترکیب با مواد معدنی هستند و نشان دهنده حداقل یک بعد در مقیاس نانومتر است ( سالمیدی و لاکروکس^[۵۳]، ۲۰۰۶؛ دمورا^[۵۴] و همکاران، ۲۰۱۲). که ویژگی­های آن­ها در مقایسه با نانوکامپوزیت­های مشتق شده از پلیمرهای سنتزی بسیار مطلوب تر است ( اوتارا^[۵۵] و همکاران، ۲۰۰۰). علاوه بر این بایونانوکامپوزیت ها مزیت قابل توجه ای از زیست سازگاری، زیست تخریب پذیری و بهبود ویژگی­های عملکردی به وسیله ارائه بایولوژی یا بخش معدنی نشان دادند. موجودات زنده تولید کننده نانوکامپوزیت­های طبیعی هستند که آرایش ترکیبی از ترکیبات آلی و معدنی در مقیاس نانو نشان می­دهد ( فیگویرو^[۵۶] و همکاران، ۲۰۰۴).

در واقع بایو نانو کامپوزیت­ها نسل جدیدی از نانوکامپوزیت­ها هستند که شامل ترکیبی از بیوپلیمرها و مواد معدنی هستند که حداقل یکی از ابعاد آن­ها در مقیاس نانومتری باشد ( لیو^[۵۷] و همکاران، ۲۰۰۴). علاوه بر این، مواد بیوپلیمر به عنوان یک فن آوری سبز شناخته شده ( میر^[۵۸] و همکاران، ۱۹۵۹). و در صنایع دارویی، بسته بندی مواد غذایی و تکنولوژی­های کشاورزی قابلیت تجزیه بیولوژیک و زیست سازگاری از خود نشان داده اند ( رایس^[۵۹]، ۱۹۹۴).

۲-۳-۵- فلز تیتانیوم

بسیاری از مهندسین و طراحان هنوز تیتانیوم را فلزی گران و ناشناخته قلمداد می­ کنند اما پیشرفت های اخیری که در زمینه تولید این فلز صورت گرفته است نشان می دهد که تیتانیوم ماده ای بسیار فوق العاده برای استفاده های مهندسی است. تیتانیوم با عدد اتمی ۲۲ و نماد Ti از عناصر گروه فلزات واسطه می­باشد. نقطه ذوب ۱۶۶۸درجه سانتیگراد، نقطه جوش ۳۲۸۷ درجه سانتیگراد و وزن اتمی ۸۸/۴۷ دارد. یکی از ویژگی های مهم تیتانیوم چگالی پایین آن ۵۰۶/۴ گرم بر سانتیمتر مکعب می باشد. این ویژگی همراه با استحکام و مقاومت بالا در برابر خراشیدگی تیتانیوم را به فلزی ایده آل تبدیل کرده است. تیتانیوم عمدتاً در صنایع هوا فضا و همینطور در کارخانه ها و تجهیزات صنایع شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرد. این فلز همچنین در ساخت عینک ها، مهندسی کنترل و فناوری پزشکی خصوصاً مواردی که حد تحمل بیولوژیک از اهمیت زیادی برخوردار است مورد استفاده قرار می گیرد. تیانیوم ماده ای غیر سمی حتی در مقادیر بالا می باشد. همچنین این ماده هیچ نقشی در سیستم طبیعی بدن انسان ایفا نمی کند. بطور تخمینی روزانه ۸ میلی گرم تیتانیوم وارد بدن انسان می شود. اگر چه تقریباً بدون جذب شدن از بدن دفع می­گردد ( بهاور و همکاران، ۱۳۹۲).

۲-۳-۵-۱- نانو دی اکسید تیتانیوم

دی اکسید تیتانیوم در اندازه نانومتری یک فوتو کاتالیست ایده آل است که مهم ترین دلیل وجود این خاصیت در این ماده قابلیت جذب اشعه فرابنفش است. فوتون های فرابنفش بسیار پرانرژی هستند و در بیشتر موارد می توانند به سادگی باعث تخریب اجسام گردند. دی اکسید تیتانیوم با جذب اشعه فرابنفش و به واسطه خاصیت فوتوکاتالیستی خود می تواند پوششی ضد باکتری روی سطوح ایجاد کند و هم چنین مانع از عبور اشعه گردد. وجود همین خواص ویژه، نانو ذرات دی اکسید تیتانیوم را تبدیل به گزینه ای مناسب برای استفاده در کرم های ضدآفتاب نموده است. حذف بوی نامطبوع و تجزیه سموم آلی و معدنی و میکروارگانیسم های مضر و بیماری زای موجود در آب و فاضلاب کاربرد عمده دیگر این ماده است. نانو ذرات دی اکسید تیتانیوم خاصیت آب دوستی بالایی دارند ( بهاور و همکاران، ۱۳۹۲).

۲-۳-۶- فیلم­های خوراکی

امروزه آلودگی­های ناشی از پلیمرهای سنتزی، توجه همگان را به استفاده از مواد زیست تخریب پذیر معطوف کرده است و در طی دو دهه اخیر مطالعه بر روی مواد زیست تخریب پذیر حاصل از پروتئین ها و کربوهیدارت ها گسترش وسیعی یافته است. این ماکرومولکول ها به طور بالقوه می­توانند جایگزینی مناسب برای پلیمرهای سنتزی حاصل از مشتقات نفتی به شمار روند. بسته بندی های زیست تخریب پذیر که قابلیت خوراکی بودن و مصرف به همراه ماده غذایی را دارند به دو دسته فیلم­ها و پوشش های خوراکی تقسیم می­شوند. فیلم­های خوراکی قبل از کاربرد در بسته بندی ماده غذایی به صورت لایه ای نازک تولید می­شوند و بعد همانند پلیمرهای سنتزی برای بسته بندی به کار می­روند. فیلم پوششی یکنواخت و یکپارچه با ضخامت کمتر از ۰۱/۰ اینچ است. فیلم ها می توانند به شکل لفاف، کپسول و کیسه تولید شوند که این محصولات با ضخامت مشخصی قالب گیری می­شوند. پوشش ­های خوراکی بر خلاف فیلم­ها بر روی ماده غذایی تشکیل می­شوند. بنابراین پوشش به عنوان بخشی از محصول بوده و موقع استفاده روی محصول باقی می­ماند. این کار توسط روش هایی نظیر واکس زدن، اسپری کردن و غوطه ور کردن صورت می گیرد. فیلم ها و پوشش های خوراکی در مقایسه با پلیمرهای سنتی دارای مزایای منحصر به فردی می­باشند. زیست تخریب پذیری، بازدارندگی خوب از تبادل گازهای تنفسی CO₂ و O₂ و در نتیجه کنترل تنفس میوه­ ها و سبزی­ها، بازندارندگی از انتقال و تبادل ترکیبات بودار و طعم دار و همچنین حفاظت محصول در مقابل صدمات مکانیکی از جمله مهم­ترین مزایای فیلم ها و پوشش های خوراکی می باشند. زمان ماندگاری مواد غذایی از طریق برهمکنش های متعدد آن­ها با محیط اطراف کنترل شده و با بهره گرفتن از فیلم های محافظ افزایش می­یابد. فیلم­های خورکی می­توانند با ایفای نقش با عنوان غشاهای انتخابی در برابر انتقال رطوبت، انتقال اکسیژن، اکسیداسیون لیپیدها و از دست رفتن ترکیبات فرار مؤثر در بو و طعم زمان ماندگاری و کیفیت ماده غذایی بهبود بخشند. یکی دیگر از مزایای فیلم­ها این است که می توانند به عنوان حامل برای افزودنی­ها و ترکیبات مختلف مانند مواد ضد میکروبی، آنتی اکسیدان­ها و غیره عمل کنند که در این حالت به آن­ها بسته بندی فعال گفته می شود ( کوآنگ یئون لی^[۶۰] و همکاران، ۲۰۰۴).
کاربرد فیلم­های خوراکی در محصولات غذایی به سال های بسیار دور بر می­گردد. چینی ها در قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی مرکبات را با موم پوشش می­دادند تا از افت وزن و کاهش رطوبت آن­ها جلوگیری شود. در قرن شانزدهم میلادی گوشت را با چربی پوشش می­دادند تا از چروکیدگی آن جلوگیری شود. در همان زمان برای نگهداری گوشت گوشت و سایر مواد غذایی آن­ها را با فیلم های ژلاتین پوشش می­دادند. یوبانوعی فیلم ترکیبی از چربی و پروتئین خوراکی است که از قرن پانزدهم در شرق آسیا به طور سنتی از شیر سویا تهیه می­شده است. در قرن نوزدهم فندق و بادام را با ساکاروز پوشش می­دادند تا از اکسید شدن و تندی آن­ها جلوگیری شود. از دهه ۱۹۳۰ تا کنون صطح میوه ها را با موم ها و امولسیون روغن در آب پوشش می­ دهند. طی ۴۰ سال گذشته تحقیقات متعدی در زمینه تهیه، کاربرد و ویژگی­های فیلم­ها و پوشش ­های خوراکی انجام شده است. یکی از روش­های تولید فیلم­های تجزیه پذیر استفاده از بایو پلیمرهایی بر پایه نشاسته، پروتئین و سلولز است. در این میان موارد استفاده از پروتئین بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. این فیلم ها علاوه بر بهبود ارزش تغذیه ای ماده غذایی ویژگی های مکانیکی و تراوایی بهتری نسبت به فیلم­های تهیه شده از کربوهیدارت ها و چربی ها دارند. تاکنون پروتئین های فراوانی از جمله ژلاتین، کازئین، پرونتئین آب پنیر، زئین ذرت، گلوتن گندم و ایزوله پروتئین سویا برای این منظور بررسی شده اند. فیلم های پروتئینی به خوبی به سطوح هیدروفیل متصل می شوند و مانع خوب اکسیژن و دی اکسید کربن می­باشند اما به نفوذ آب مقاوم نمی­باشند ( کوآنگ یئون لی^[۶۱] و همکاران، ۲۰۰۴). فیلم­های حاصل از نانو مواد و بیوپلیمر ها یا به اصطلاح نانو کامپوزیت های بیوپلیمری خواص کاربردی مطلوب تری نشان می­ دهند که مهم ترین آن­ها افزایش مقاومت مکانیکی و کاهش نفوذ پذیری به بخار آب، افزایش بازدارندگی در برابر نفوذ گازها، افزایش کارائی فیلم به عنوان بسته بندی فعال، افزایش مقاومت گرمایی ماده بسته بندی و بهبود خواص ظاهری فیلم از دیگر مزایای نانوکامپوزیت های بیوپلیمری می باشد ( کستر و فنما^[۶۲]، ۱۹۹۸).

۲-۳-۷- پلاستی سایزرها^[۶۳]

فیلم­ها و پوشش های خوراکی نیاز به کشش خوب وانعطاف پذیری، شکنندگی پائین، برای جلوگیری از ترک خوردن ­­در طول ­حمل ­و ­نقل و ذخیره سازی هستند. بنابراین پلاستسسایزرها با وزن مولکولی پائین برای بهبود انعطاف­پذیری فیلم­های خوراکی به فیلم ها افزوده می­ شود. افزودن نرم کننده­ها به ترکیبات اصلی سازنده فیلم ها و یا پراکنده شدن بین زنجیره های پلیمر، موجب جدا شدن زنجیرهای پلیمر، کاهش سفتی ساختمان و افزایش انعطاف پذیری فیلم می­ شود. بعلاوه پلاستیسایزرهای موجب کاهش شکنندگی، کاهش پیوندهای هیدروژنی بین زنجیره های پلیمر و افزایش فضاهای بین مولکولی آن­ها می­ شود. معمولاً بیشترین پلاستیسایزرهای استفاده شده پروپیلن گلایکول، گلیسرول، سوربیتول، الیگوساکارید (سوکروز) و آب هستند. اضافه کردن پلاستیسایزرهای ممکن است ممکن است سبب تغییرات قابل توجهی در خواص ممانعتی فیلم ها به عنوان مثال افزایش نفوذپذیری فیلم به گازها (یا ترکیبات آروما)، کاهش توانایی فیلم در جذب آب و یا کاهش استحکام کششی شود ( بارتو^[۶۴] و همکاران، ۲۰۰۳).
تالجا^[۶۵] و همکاران (۲۰۰۷)، اعلام کرده اند که گلیسرول به منظور نرم کنندگی به فرمولاسیون فیلم افزوده می شود. پلاستیسایزرها تحرک زنجیره های پلیمر را با پرکردن فضاهای خالی بین شبکه پلیمر، افزایش می دهند و نیروهای پیوندی درون مولکولی کاهش یافته، شکنندگی کم، آبدوستیو قابلیت انتقال گاز و بخار آب زیاد می شود.
بنابه گزارش ( گیلبرت^[۶۶] و همکاران، ۱۹۹۶)، افزودن پلاستیسایزر با کاهش پیوندهای درون مولکولی بین زنجیره های پلیمر، خواص فیلم را اصلاح کره و WVP را افزایش می­دهد. علیرغم این یافته فیلم های دارای فروکتوز و سوربیتولWVP کمتری را نسبت به فیلم­های بدون پلاستیسایزر نشان دادند. از آنجائیکه فیلم های بدون پلاستیسایزر بسیار شکننده اند، این امکان وجود دارد که منافذ بسیار ریزی داشته باشند که سرعت انتقال بخار آب را افزایش دهند.

۲-۳-۸- بسته بندی فعال

تکنولوژی جدید در بسته بندی مواد غذایی در پاسخ به نیازهای مشتریان یا در راستای تولید صنعتی محصولات غذایی محافظت شده با روش های ملایم تر، تازه، لذیذ و راحت با عمر انباری زیاد و کیفیت کنترل شده توسعه می یابند. علاوه بر این تغییرات در نحوه توزیع(مثل جهانی سازی بازاردر نتیجه توزیع غذا در مسافت های طولانی) یا روش زندگی مصرف کنندگان ( بدلیل صرف زمان کمتر برای خرید غذای تازه از بازارو پخت و پز) مهمترین چالش ها در زمینه صنعت بسته بندی می باشد و به عنوان نیروی پیش برنده در جهت توسعه مفاهیم جدید بسته بندی و بهبود یافته می باشند که میزان مدت زمان نگهداری را افزایش داده در حالیکه موجب حفظ ایمنی و کیفیت مواد غذایی شده و آن را تحت نظارت دارد. در بسته بندی فعال به بسته بندی اجازه داده می شود تا با غذا و محیط اطرافش واکنش متقابل داشته باشد و نقش دینامیکی در نگهداری ماده غذایی بازی نماید.
بسته بندی فعال به صورت زیر تعریف می شود:
“در بسته بندی فعال شرایط حاکم بر غذای بسته بندی شده را به نحوی تغییر می دهد تا مدت زمان نگهداری آن را افزایش داده و ایمنی و خصوصیات حسی غذا را بهبود بخشیده در حالیکه کیفیت غذای بسته بندی شده را حفظ می نماید"یا” بسته بندی فعال به عنوان زیر مجموعه ای از بسته بندی هوشمند طبقه بندی می شود و به شرکت افزودنی های خاص در فیلم های بسته بندی یا در داخل بسته با فرض نگهداری و افزایش عمر انبار مانی اطلاق می­ شود".
بسته بندی فعال می تواند نقش های متعددی را داشته باشد که در بسته بندی های رایج وجود ندارد. این نقش ها عبارتنداز: فالیت ضدمیکروبی، گرفتن اکسیژن، رطوبت و اتیلن (ویژگی اسکاونجری)، رهاکردن مواد طعمی و یا اتانول ( بهاور و همکاران، ۱۳۹۲).

۲-۳-۹- بسته بندی نانو

یکی از کاربردهای تجاری نانوتکنولوژی در بخش غذایی بسته بندی است. پیشگوئی شده است که در ۲۵% بسته بندی های غذایی در دهه آینده از نانوتکنولوژی استفاده می­ شود. هدف اصلی در بسته بندی نانو افزایش عمر ماندگاری به وسیله بهبود عملکرد مانع در کاهش گاز، تبادل رطوبت و پرتو نور UV است. بالغ بر ۹۰ درصد بسته بندی نانو بر اساس نانو کامپوزیت است که بهبود دهنده عوامل حامل در لفاف های پلاستیکی برای مواد غذایی و بطری های پلاستیکی برای نوشیدنی های غیر الکلی و آبمیوه است.
بسته بندی نانو می تواند خصوصیات ضدمیکروبی، آنتی اکسیدانی و گسترش مدت ماندگاری و غیره داشته باشد.
به طور کلی کاربردهای فناوری نانو در بسته بندی و حفاظت از محصولات را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
- نانوکامپوزیت های مغناطیسی مورد استفاده در حسگرهای برچسبی.
- نانوکامپوزیت های پلیمری کلی(خاک رس) برای بهبود ویژگی های عایقی.
- پلاستیک های جدید برای استفاده در بطری ها با خواص عایق در برابراشعه UVو نفوذ گازها.
- برچسب های RFID .
- نفوذ ذرات پرکننده پلیمرها.
- نانو بارکدها و برچسب ها جهت بسته بندی و محافظت مقادیر کم.
- ارتقای دوام و قابلیت استفاده و بسته بندی پلاستیک ها.
- روکش های با نانو کامپوزیت های پلیمری و نانو الیافی.
- نانومواد افزودنی برای بهبود عملکرد (استحکام، مقاوم به آب، جذب، رسانایی و …).
- کاغذ و یا پلاستیک های با قابلیت حسگرها.
- نانوکدهای ساخته شده از مواد کاغذی و یا پلاستیک­ها برای شناسایی و تأیید اهداف بسته بندی هوشمند (سورنتینو^[۶۷] و همکاران، ۲۰۰۷).

۲-۳-۱۰- بسته بندی ضد میکروبی

سیستم بسته­بندی است که قادر به بازداری از فساد و جلوگیری از رشد میکرو ارگانیسم­های بیماری­زایی^[۶۸] که آلوده­کننده مواد غذایی هستند، می­باشد. می­توان از طریق افزودن مواد ضد­میکروبی در سیستم بسته­بندی و یا به کارگیری پلیمرهای ضد­میکروبی که نیازمندی­های بسته­بندی مورد رضایت مصرف کننده را تامین کند، به عملکرد ضد­میکروبی جدیدی دست یافت. هنگامی­که سیستم بسته­بندی فعالیت ضد­میکروبی را القا می­ کند، سیستم بسته­بندی یا مواد بسته بندی بوسیله افزایش دوره تاخیری^[۶۹] و کاهش سرعت رشد و یا کاهش تعداد میکرو ارگانیسم­های زنده، رشد میکروبی را محدود می­ کند و یا از رشد میکروبی جلوگیری می­ کند (مرتضوی و همکاران، ۱۳۷۹).

۲-۳-۱۰-۱- انواع بسته بندی های ضد میکروبی

بسته­ بندی­های ضد­ میکروبی را می­توان به انواع زیر طبقه ­بندی کرد :
قرار دادن کیسه­های کوچک (ساچت)^[۷۰] حاوی مواد ضد­میکروبی فرار در داخل بسته­بندی
وارد کردن مستقیم مواد ضد­ میکروبی و غیر فرّار در داخل پلیمر بسته­بندی
پوشش­دادن یا جذب سطحی ماده ضد­میکروبی بر روی سطح پلیمر بسته­بندی
بی تحرک­کردن مواد ضد ­میکروبی بر روی پلیمر توسط پیوندهای­ کووالانسی
استفاده از پلیمرهایی که به صورت ذاتی ویژگی ضد­میکروبی دارند ( فاطمی، ۱۳۸۸).

۲-۳-۱۰-۲- مزایای استفاده از بسته بندی های ضد میکروبی

در بسته­بندی­های ضد میکروبی انتشار مواد ضد میکروبی از ماتریکس پلیمر به سطح ماده غذایی به صورت آهسته و در زمان طولانی انجام می­گیرد و در نتیجه برای مدت طولانی غلظت زیادی از ماده ضد­میکروب در سطح فرآورده وجود خواهد داشت. مواد ضد­میکروبی از طریق کاهش سرعت رشد و طولانی کردن فاز تاخیری میکروارگانیسم­ها و یا غیر فعال ­کردن و نابودی میکروب­ها باعث افزایش ماندگاری فرآورده غذایی می­ شود( فاطمی، ۱۳۸۸).

۲-۳-۱۰-۳- معایب استفاده از بسته بندی های ضد میکروبی

به منظور پی بردن به معنی‌داری آماره‌های محاسبه ‌شده در معادله رگرسیون می‌توان از آزمون‌های آماری استفاده کرد و فرضیه صفر در هر مورد این است که متغیرهای پیش بین مقدار معناداری از واریانس y را تبیین نمی‌کنند. اولین چیزی که باید بدانیم محاسبه خطای استاندارد ضریب است یا به عبارتی تعیین اینکه مقدار آن احتمالاً در جریان تکرار نمونه‌گیری چقدر تغییر می‌کند. با تقسیم ضریب بر خطای استاندارد، آماره t بدست می‌آید که می‌توان با مراجعه به جدول مربوطه و درجه آزادی (N-P-1) معناداری آن را بررسی کرد (تعداد متغیرهای پیش بین = p). در واقع این آزمون نشان می‌دهد که آیا ضرایب معادله رگرسیون (B) معنی‌دار بوده و در برآورد مقدار متغیر وابسته موثر می‌باشد یا خیر؟
۲- تحلیل واریانس یک عامله (ANOVA) و محاسبه آماره F
جدول تحلیل واریانس در رگرسیون منبع تغییرات وابسته در دو منبع رگرسیون و باقیمانده را نشان می‌دهد. منبع رگرسیون اطلاعات مربوط به میزان تغییرات متغیر وابسته را که در نتیجه مدل تحقیق است نشان می‌دهد. منبع باقیمانده مربوط به میزان تغییرات متغیر وابسته که خارج از مدل تحقیق است را نشان می‌دهد. هر چه مقدار مجموع مجذورات باقیمانده کوچک‌تر از مجموع مجذورات رگرسیون باشد نشان‌دهنده قدرت تبیین‌کنندگی بالای مدل در توضیح تغییرات متغیر وابسته می‌باشد.
مقدار F نشان‌دهنده آن است که آیا مدل رگرسیونی تحقیق مدل مناسبی است یا خیر؟ به عبارتی آیا متغیرهای مستقل قادرند به خوبی تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهند یا خیر. تشخیص این موضوع با معنی‌داری مقدار F در سطح خطای کوچک‌تر یا بزرگ‌تر از ۰۵/۰ امکان‌پذیر می‌باشد. مقدار F از تقسیم میانگین توان‌های دوم رگرسیون (MSR) بر میانگین توان‌های دوم باقیمانده (MSE) بدست می‌آید. میانگین توان‌های دوم از تقسیم مجموع توان‌های دوم هر منبع بر درجه آزادی همان منبع حاصل می‌گردد. آماره F در واقع رابطه خطی بین متغیرها را نشان می‌دهد.
۳-آزمون دوربین-واتسون
یکی از آزمون‌های تعیین استقلال بین متغیرهای تحقیق می‌باشد. یکی از شرایط برای استفاده از رگرسیون مستقل بودن متغیرهای مستقل و وابسته می‌باشد. مقدار این آزمون اگر بین ۵/۱ تا ۵/۲ باشد داده‌ها از هم مستقل می‌باشند.

شروط استفاده از رگرسیون:
برای استفاده از روش‌های تحلیل رگرسیون باید شرایط برای انجام آن فراهم باشد. این شرایط به قرار زیر می‌باشند:
۱-مقیاس اندازه‌گیری همه متغیرها (حداقل) رتبه‌ای ‌باشد. در این تحقیق از طیف لیکرت استفاده شده است.
۲- توزیع مقادیر متغیر وابسته نرمال باشد که با توجه به آزمون کولموگروف-اسمیرنف، توزیع همه متغیرها نرمال بود.
۳- وجود رابطه خطی بین متغیرها با آزمون تحلیل واریانس (ANOVA) و محاسبه آمارهF تایید شود. معنی‌داری بودن معادله رگرسیون با بهره گرفتن از آزمون F در هر دو گروه محاسبه شده است.در این آزمون، فرض H₁ خطی بودن رابطه بین متغیرها را نشان می‌دهد.
۴-مستقل بودن مشاهدات نیز با آزمون دوربین-واتسون (Durbin-Watson)، مشخص می‌شود. اگر مقدار این آزمون بین ۵/۲-۵/۱ باشد، مشاهدات از هم مستقل‌اند. مقدار این آزمون در جدول مربوط به ضرایب رگرسیون آورده شده است که در محدوده مناسب قرار دارد.
ضرایب در تحلیل رگرسیون به دو بخش تقسیم می‌شوند:
۱-ضریب همبستگی چندگانه
۲-ضریب تعیین
ضریب همبستگی چندگانه ® در جدول زیر شدت رابطه بین متغیرهای مستقل با متغیر وابسته را نشان می‌دهد. این مقدار همواره بین ۰ و ۱+ می‌باشد. مقدار ضریب تعیین (R²) نشان می‌دهد که حدود چند درصد از تغییرات متغیر وابسته ناشی از متغیرهای مستقل تحقیق می‌باشد؛ و بقیه به عوامل دیگر بستگی دارد؛ اما این آماره تعداد درجه آزادی را در نظر نمی‌گیرد. به همین دلیل از ضریب تعیین استاندارد استفاده می‌گردد.
-ضرایب معادله رگرسیون به دو بخش تقسیم می‌گردند:
۱-ضریب تأثیر غیراستاندارد (B)
۱-ضریب تأثیر استاندارد (Beta)
ضرایب غیراستاندارد یعنی ضرایب B برای نوشتن معادله رگرسیون می‌باشند و از آن‌ ها برای نوشتن معادله رگرسیون استفاده می‌شود. بر این اساس معادله رگرسیون برای هر مرحله نوشته می‌شود
اما برای نشان دادن اهمیت متغیرهای مستقل در پیش‌بینی متغیر وابسته و به طور کلی در پیشگویی معادله رگرسیون باید به مقادیر استاندارد (Beta) توجه نمود چرا که مقیاس اغلب متغیرهای مستقل از واحدهای مختلفی می‌باشد و با راحتی نمی‌توان به مقایسه سهم هر متغیر مستقل در تبیین تغییرات یا واریانس متغیر وابسته پرداخت. از این رو ضریب تأثیر استاندارد شده به ما در تعیین سهم نسبی هر متغیر مستقل در تبیین تغییرات متغیر وابسته کمک می کند.
۳-۸-۴ تحلیل مدل معادلات ساختاری با نرم افزار LISREL 8.50
در این پژوهش برای آزمون فرضیه‌ها و تعیین تأثیر متغیرهای مکنون از مدل یابی (SEM^[22])، نرم افزار لیزرل۵۰/۸ استفاده شد. مدل یابی معادلات ساختاری یک تکنیک تحلیل چند متغیره نیرومند از خانواده رگرسیون چند متغیره است که به پژوهشگران امکان می‌دهد مجموعه ای از معادلات رگرسیون را به طور همزمان مورد آزمون قرار دهد (هومن،۱۳۹۰). این روش برخلاف تحلیل رگرسیون برای تحلیل معادلات ساختاری، روش مناسبی به حساب می‌آید، زیرا امکان سنجش روابط بین متغیرهای مکنون را به ما می‌دهد و بررسی روابط وابسته به چند عامل را نیز فراهم می‌کند.
در پژوهش حاضر در دو بخش از معادلات ساختاری استفاده گردید. در بخش اول برای برازش مدل‌های اندازه گیری (تحلیل عاملی تأییدی) و در بخش دوم به منظور سنجش مدل و معناداری روابط بین متغیرها بهره گرفته شد.
۳-۸-۴-۱-تحلیل عاملی تأییدی و برازش مدل‌ها: قبل از ورود به مرحله‌ی آزمون فرضیه‌ها و مدل مفهومی پژوهش لازم است از صحت مدل‌های اندازه گیری اطمینان حاصل شود این کار توسط تحلیل عاملی تأییدی انجام می‌شود که یکی از روش‌های قدیمی و معتبر علمی برای اندازه گیری روایی سازه می‌باشد و روابط بین مجموعه ای از شاخص‌ها و عوامل را مورد بررسی قرار می‌دهد و به برآورد بار عاملی^[۲۳] می‌پردازد. در واقع در این تحلیل ارتباط بین متغیرهای مکنون (عامل‌های بدست آمده) و متغیرهای مشاهده شده (سؤالات یا شاخص‌ها) مورد بررسی قرار می‌گیرد. بار عاملی معرف همبستگی عامل با شاخص مربوطه است در نتیجه تفسیر آن مشابه با تفسیر آزمون همبستگی می‌باشد (هومن، ۱۳۹۰). در واقع تحلیل عاملی تأییدی به بررسی این مطلب می‌پردازد که آیا داده های موجود با ساختار به شدت محدود شده پیش تجربی که شرایط همانندی را برآورد می‌سازد، برازش دارد یا نه (هومن،۱۳۹۰). تایید یا رد معناداری بارهای عاملی با توجه به مقدار (T-Value) صورت می‌گیرد. در صورتی که این میزان کوچک‌تر از ۹۶/۱- و بزرگ‌تر از ۹۶/۱ باشد، این رابطه تایید می‌شود.
۳-۸-۴-۲-تحلیل مسیر: برای برآورد پارامترهای مدل معادلات ساختاری یک مجموعه معادلات رگرسیون بر حسب متغیرهای مستقل و وابسته، مدلی تدوین می‌شود. تأثیر یک متغیر بر متغیر دیگر، هم می‌تواند مستقیم باشد و هم از طریق تأثیرگذاری بر متغیر میانجی دیگر یعنی به صورت غیر مستقیم باشد. اکثر تغییرات مستقیم همان تغییراتی هستند که در یک نمودار تحلیل مسیر به وسیله‌ی پیکان‌های یک طرفه مشخص و توسط پارامترهای مدل برآورد می‌شود. تأثیر کل عبارتست از تاثیر مستقیم بعلاوه‌ی تمامی تأثیرات غیرمستقیم که از همبستگی بین متغیرهای بیرونی و تأثیرات متقابل حاصل می‌شود. (قاسمی، ۱۳۸۹). یک مدل معادلات ساختاری کامل با یک نمودار مسیر که معرف روابط نظری مورد بررسی میان متغیرهای مستقل و وابسته است شروع می‌شود.
۳-۸-۴-۳ شاخص‌ها یا معیارهای برازش مدل
شاخص‌های برازش مناسب مدل بسیار هستند و تعداد آن‌ ها رو به افزایش است و هیچ‌گونه توافق همگانی در مورد یک آزمون بهینه وجود ندارد. معمولاً برای تایید مدل استفاده از سه تا پنج معیار کافی است. (شوماخر و لومکس، ۱۳۸۸) در این پژوهش از ۶ شاخص معروف و مهم استفاده نمودیم که شامل: NC^[24] (کای اسکوئر بهنجار یا نسبی) یکی از شاخص‌های عمومی برازش که از تقسیم ساده‌ی مقدار کای دو بر درجه‌ی آزادی محاسبه می‌شود، RMSEA^[25] (شاخص ریشه‌ی میانگین مربعات خطای برآورد)، NFI^[26] (شاخص برازش هنجارشده)،NNFI^[27] (شاخص برازش هنجارنشده)، GFI^[28] (شاخص نیکویی برازش)، RMR^[29] (شاخص ریشه‌ی میانگین مربعات باقیمانده) است.
کای‌اسکوئر بهنجار یا نسبی (NC)
یکی از شاخص‌های عمومی برای به حساب آوردن پارامترهای آزاد در محاسبه شاخص برازش، کای‌اسکوئر بهنجار یا نسبی است که از تقسیم ساده مقدار کای‌اسکوئر بر درجه ‌‌آزادی مدل محاسبه می‌شود. اغلب مقادیر بین ۲ تا ۳ را برای این شاخص قابل قبول می‌دانند. با این حال دیدگاه‌ها در این‌باره متفاوت است. شوماخر و لومکس (۱۳۸۸) مقادیر بین ۱ تا ۵، کارماینز و مک‌ایور (۱۹۸۱) مقادیر بین ۲ تا ۳، اولمن (۲۰۰۱) مقادیر بین ۱ تا ۲ و کلاین (۲۰۰۵) مقادیر بین ۱ تا ۳ را قابل قبول می‌دانند (قاسمی، ۱۳۸۹).
معیار ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA)
برخلاف بسیاری از معیارهای برازش دیگر در مدل‌سازی که تنها دارای برآورد نقطه‌ای هستند، این شاخص برای فواصل اطمینان مختلف نیز قابل محاسبه است که می‌توان با بهره گرفتن از آن‌ ها مشخص کرد که آیا مقدار به دست آمده برای مدل تدوین شده با مقدار ۰۵/۰ تفاوت معنادار دارد یا خیر؛ مقداری که اغلب به عنوان نقطه برش برای مدل‌های خوب و بد شناخته می‌شود. مقدار RMSEA که در حقیقت همان آزمون انحراف هر درجه آزادی است، برای مدل‌هایی که برازندگی خوبی داشته باشند، ۰۵/۰ یا کمتر است. مقادیر بالاتر از آن تا ۰۸/۰ نشان‌دهنده خطای معقولی برای تقریب در جامعه است و در مدل‌هایی که مقدار آن ۱/۰ یا بیشتر است برازش ضعیفی دارند. توجه به این نکته ضروری است که مقدار این معیار هنگامی که درجه آزادی کوچک است و حجم نمونه نیز بزرگ نیست می‌تواند گمراه‌کننده باشد.
معیار برازش هنجار شده بنتلر-بونت (NFI)
این شاخص اولین بار توسط بنتلر و بونت (۱۹۸۰) در مقاله‌ای با عنوان آزمون‌های معناداری و نیکویی برازش در تحلیل ساختارهای کوواریانس طرح شد. مهم‌ترین نقطه ضعف آن عدم حساسیتش به افزودن پارامتر به مدل است به نحوی که هر چه پارامتر به مدل افزوده شود مقدار این شاخص نیز افزایش می‌یابد. مقدار قابل قبول برای این شاخص حداقل ۹۰/۰ و مقداری که نشان‌دهنده یک برازش خوب است حداقل ۹۵/۰ در نظر گرفته شده است (قاسمی، ۱۳۸۹).
شاخص برازش هنجارنشده (NNFI)
این شاخص تلاش می‌کند تا نقطه ضعف شاخص بنتلر-بونت در به حساب نیاوردن جریمه شاخص برای افزودن پارامتر را مرتفع کند. این شاخص بر مبنای متوسط ضرایب همبستگی بین متغیرها در مدل قرار دارد. هر چه این ضرایب کوچک‌تر باشند، شاخص توکر-لویس نیز مقدار کوچک‌تری را نشان خواهد داد. از این شاخص در دو جهت می‌توان استفاده کرد: اول مقایسه دو یا چند مدل متفاوت با داده‌های یکسان و دوم مقایسه مدل مفروض یا یک مدل صفر. این شاخص نیز بین صفر تا یک تغییر می‌کند و مقدار ۹۵/۰ یا بیشتر منعکس‌کننده یک مدل خوب است. اگر این شاخص بزرگ‌تر از یک شود برابر با یک قرار داده خواهد شد.
معیارهای نیکویی برازش (GFI)
این شاخص از لحاظ مطلوبیت به ضریب همبستگی شباهت دارد. هر دوی این معیارها بین صفر تا یک متغیر هستند؛ گرچه از لحاظ نظری ممکن است منفی باشند (گرچه نباید چنین اتفاقی بیفتد، چرا که حاکی از عدم برازش قطعی مدل با داده‌هاست). هر چه GFI به عدد یک نزدیک‌تر باشد نیکویی برازش مدل با داده‌های مشاهده شده بیشتر است (شوماخر و لومکس، ۱۳۸۸).
شاخص ریشه‌ی میانگین مربعات باقیمانده (RMR)
این شاخص یکی از شاخص‌های برازش است که از آن برای مقایسه‌ی دو مدل متفاوت با داده های یکسان استفاده می‌شود. حداقل مقدار برای این شاخص صفراست. اما حداکثر آن با توجه به مقدار کواریانس­ها در ماتریس باقی مانده می‌تواند عددی کوچک یا بزرگ باشد. در هر حال کوچک‌تر بودن مقدار RMRبرای یک مدل در مقایسه با مدل دیگر می‌تواند به عنوان یکی از معیار های بهتر بودن آن مدل تلقی شود. (قاسمی، ۱۳۸۹)
۳-۹ خلاصه فصل
در این فصل به تشریح نوع تحقیق، روش تحقیق، طبقه بندی تحقیق، متغیرهای پژوهش،جامعه آماری، روش نمونه گیری و حجم نمونه ، روش گردآوری اطلاعات و داده ها، روایی و پایایی ابزار اندازه گیری و در نهایت روش تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته شد. با توجه به اهداف تحقیق و همانگونه که در فصل سه آمده است، این تحقیق از نوع کاربردی است. از نقطه نظر چگونگی به دست آوردن داده ها، تحقیق توصیفی- پیمایشی است. در این تحقیق ” اخلاق حرفه ای حسابداران “به عنوان متغیر مستقل که خود به چهار جزء (ارزش­های فردی حسابداران، الزامات قانونی، رازداری و بی­طرفی حسابدار و همچنین مسئولیت­ پذیری اجتماعی) تفکیک می شود، مورد بررسی و سنجش قرار می گیرد. متغیرهای وابسته نیز” ارتقاء سبک های نوین رهبری مالی"می­باشند که این نیز به شش جزء (ارزش های رهبران در بعد تبیین کننده وضع موجود، صلاحیت های رهبری، خود مدیریتی، وظایف کارکنان، روابط انسانی و ارتباط با مشتریان) تفکیک می­شوند.جامعه آماری در این پژوهش را سرپرستان، سرپرست ارشدان، مدیران و حسابداران رسمی در استخدام شاغل در موسسات حسابرسی سطح یک معتمد سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، که در سال ۱۳۹۳ در این موسسات شاغل اند تشکیل می دهد.
برای تعیین حجم نمونه در پژوهش حاضر از جدول کرجسی و مورگان استفاده گردید. طبق استعلامی که از سایت سازمان بورس و اوراق بهادر تهران گرفته شده مشخص شد که از ۱۰۷ موسسه حسابرسی مورد معتمد بورس اوراق بهادار تهران تنها تعداد ۲۰ موسسه در طبقه سطح یک قرار دارند که تنها افراد متخصص شاغل در چهار سمت فوق در این ۲۰موسسات جز جامعه آماری تحقیق می باشد که برای مشخص شدن تعداد اعضای جامعه با توجه به استعلام گرفته شده از سایت جامعه حسابداران رسمی ایران تعداد افراد شاغل در این موسسات مشخص شد. پس از بررسی اطلاعات دریافت شده از سایت جامعه حسابداران رسمی ایران مشخص شد که کل افراد شاغل در این چهار سمت برای ۲۰ موسسه ۱۰۷۱ نفر می باشد که با بهره گرفتن از جدول کرجسی و مورگان نمونه مورد نظر ۲۸۵ عدد شد که باید به همین تعداد پرسشنامه توزیع می شد. درتحقیق حاضر برای جمع آوری داده های تحقیق از پرسشنامه استفاده گردید. بدین منظور متغیرهای مورد مطالعه تا آنجا که ممکن بود به معرف های قابل سنجش و سوالات تبدیل شدند و برای پاسخگویی به آن از طیف لیکرت استفاده شد.
ادامه فصل به پایایی و روایی پرسشنامه اشاره دارد. برای روایی محتوای پرسشنامه این پرسشنامه به هفت نفر از اساتید و افرادی که در این زمینه تخصص داشتند نشان داده شد و نظرات آنها گرفته شد و بدین ترتیب برخی از سوالات حذف، ویرایش و یا اضافه شدند که در نهایت روایی آن از نظر افراد متخصص در موضوع مورد مطالعه و اساتید محترم راهنما و صاحب نظر مورد تایید قرار گرفته است و برای بدست آوردن پایایی پرسشنامه با بهره گرفتن از رایانه، ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. با توجه به نتایج بدست آمده از آنجاییکه مقدار آلفای کرونباخ برای همه فرضیات بالاتر از ۷/۰ است بنابراین پرسشنامه پایاست. پرسشنامه ها میان ۳۵۰ نفر از مدیران و متخصصان حسابداری شاغل در موسسات حسابرسی، توزیع و در نهایت تعداد ۲۹۱ پرسشنامه تکمیل شده و بدون نقص جهت تجزیه و تحلیل آماری جمع آوری شدند. همچنین از آزمون های t تک نمونه ای، همبستگی و رگرسیون چندگانه برای بررسی فرضیات پژوهش و از مدلسازی معادلات ساختاری جهت برازش مدل استفاده می­گردد.
فصل چهارم
تجزیه وتحلیل یافته­های پژوهش

۴-۱ مقدمه
محقق پس از این که مسئله تحقیق خود را تعیین کرد و مراحل تعیین روش تحقیق، مشخص سازی ابزار مناسب جمع آوری داده‌ها و به‌کارگیری آن‌ ها را طی کرد اکنون نوبت آن فرا می‌رسد که داده های جمع آوری شده را تجزیه و تحلیل کرده تا تکلیف فرضیه های پژوهش را که گزاره های احتمالی و غیر یقینی بودند معین سازد. برای تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده و تبدیل آن‌ ها به اطلاعاتی که با آن‌ ها بتوان فرضیه‌ها را آزمود باید مجموعه ای از قواعد را رعایت کرد و تکنیک‌ها و فنون آماری مناسب با داده‌ها را برگزید. به طور کلی تجزیه و تحلیل داده‌ها را می‌توان شامل مراحل زیر دانست:۱- ویرایش داده‌ها ۲- مناسب سازی سؤال‌های بی پاسخ ۳- کد­­گذاری داده‌ها ۴- طبقه بندی داده‌ها (Categorization ) 5-ایجاد پرونده (فایل داده‌ها) و ۶- تنظیم برنامه تجزیه و تحلیل. در این فصل تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو قسمت آمار توصیفی و استنباطی ارائه می‌شود. در آمار توصیفی با بهره گرفتن از فنون آمار توصیفی چون شاخص‌ها و درصد های فراوانی، جداول و نمودارها به تجزیه و تحلیل جمعیت شناختی نمونه آماری و در قسمت آمار استنباطی با بهره گرفتن از آزمون‌های آماری به بررسی فرضیات پژوهش می‌پردازیم. تجزیه و تحلیل استنباطی با از استفاده آزمون‌هایی چون آزمون t تک نمونه ای، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه در نرم افزار SPSS انجام می‌شود. همچنین جهت برازش مدل پژوهش از روش مدلسازی معادلات ساختاری نرم افزار LISREL استفاده می­گردد.
۴-۲ آمار توصیفی
در این نوع تجزیه و تحلیل، پژوهشگر داده های جمع آوری شده را با بهره گرفتن از شاخص‌های آمار توصیفی خلاصه و طبقه بندی می‌کند، به عبارت دیگر در تجزیه و تحلیل توصیفی، پژوهشگر ابتدا داده های جمع آوری شده را با تهیه و تنظیم جدول توزیع فراوانی خلاصه می‌کند و سپس به کمک نمودار آن‌ ها را نمایش می‌دهد و سرانجام با بهره گرفتن از سایر شاخص‌های آمار توصیفی آن‌ ها را خلاصه می‌کند. معروف‌ترین و پرمصرف‌ترین شاخص‌های آمار و توصیفی عبارتند از: اندازه های مرکزی و پراکندگی (خاکی، ۱۳۹۰).

چکیده:
هدف تحقیق حاضر،بررسی رابطه خلاقیت و نوآوری بر بهره وری منابع انسانی در بین کارکنان پالایشگاه شیراز می باشد.مطابق جدول مورگان ٢٢٠نفر ازاین کارکنان با روش نمونه گیری تصادفی ساده به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند.درپایان ٢٠٠پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت .برای جمع آوری اطلاعات مورد نیاز ازسه پرسشنامه خلاقیت رندسیپ،بهره وری اچیو و نوآوری مارتین پاتچن استفاده شده است.در تجزیه و تحلیل داده ها از روش ضریب همبستگی پیرسون،رگرسیون چندگانه و تحلیل واریانس یک عاملی استفاده شده است.نتایج تحقیقات نشان داد که بین خلاقیت ونوآوری درسطح ۰۱/۰p<رابطه معنادارومستقیم وجوددارد.بین نوآوری،خلاقیت وبهره وری نیز رابطه معناداروجود دارد.بین خلاقیت وسن در سطح۰۵/۰رابطه معنادار وجود داردامابین خلاقیت وسابقه کارو خلاقیت ومیزان تحصیلات رابطه معناداری وجودندارد.همچنبن دربین ابعادبهره وری،آمادگی کاری وحمایت سازمانی رابطه معناداری با خلاقیت دارند.

کلید واژگان : خلاقیت،نوآوری،بهره وری
۱- مقدمه
نتایج بسیاری از تحقیقات بر این نکته تمرکز دارد که هیچ جامعه ای توسعه نیافته است مگر آنکه به توسعه منابع انسانی خود پرداخته باشد.امروزه محققان پی برده اند که منابع انسانی واجد شرایط و ماهر عامل با ارزش و سرمایه ای بی پایان در جهت رشد و توسعه سازمان ها و کشور ها هستند.در نیم قرن گذشته بخش قابل توجهی از پیشرفت کشورهای توسعه یافته مرهون تحول در کارآمدی منابع انسانی آنها بوده است.اگر در گذشته کار،سرمایه و زمین عوامل اصلی تولید به حساب می آمدند،امروزه تغییرات فناوری،منابع انسانی و افزایش بهره وری^[۱] به عنوان عوامل رشد و توسعه تلقی می شوند.
تجارب ارزنده سازمان های موفق و پیشرو درباره ارزش منابع انسانی بیانگر اهمیت سرمایه انسانی شاغل در آنهاست.آنها عظمت و بزرگی سازمان خود را به اندازه کسانی می دانند که برایشان کار می کنند و محور اصلی رشد کسب و کار خود را بر مبنای کارکنان خود بنا نهاده اند،زیرا اگر کارکنان جامعه ای از بهره وری بالایی برخوردار باشند عواقب اقتصادی آن به سازمان و افراد جامعه برمی گردد(سیادت و همکاران، ١٣٨۶ ).
همواره این سوال مطرح است .که چه عوامل مهمی در شرایط مشابه باعث پیشرفت و موفقیت (کشور،گروه،فرد) و باعث عقب ماندگی و عملکرد نادرست بعضی دیگر می شود؟
پاسخ به این سوال را بایستی در ارتباط مستقیم و همبستگی مثبت بین خلاقیت^[۲] و نوآوری^[۳] نیروی انسانی و سطح بهره وری سازمان ها جستجو نمود.تحولات پیچیده و سریع چند دهه اخیر و نیز شتاب گیری روند جهانی شدن موجب شده است تا جوامع گوناگون تلاش کنند بیش از پیش خود را برای پذیرش تحول آماده کنند.آنچه که تا چند دهه پیش به عنوان یک امتیاز اقتصادی تلقی می شد ، عبارت بود از : برپایی و فعال نگه داشتن شرکت های بزرگ و چنین استدلال می شد که هر چه شرکت ها بزرگتر باشند اقتصاد پویا تر و قدرتمند تر می گردد. (اورعی، ١٣٧٨ ).
با توجه به نو آوری ها و دگرگونی های بی حد و حصر که در جهان با آن مواجه هستیم،سازمان های موفق ،تدابیر خاصی را برای استفاده از کلیه ظرفیت های فکری و عملی کارکنان خود اتخاذ کرده اند.در جهان امروز توجه به نیروی انسانی به عنوان محور تحول و عنصر اساسی هر سازمان که متاثر از اطلاعات و ارتباطات عمل می کند ،بیش از پیش محسوس است و اندیشه توانمند ساختن ،بر انگیختن و خلاق کردن نیروی انسانی یکی از برنامه های راهبردی و حیاتی مدیریت هر مجموعه تلقی می گردد.همچنان که پیتر دراکر ^[۴] ، بهره وری کارکنان فرهیخته را مهم ترین چالش مدیریتی در قرن بیست و یکم می داند(حاجی ویسی، ١٣٨۶).
دنیای امروز تلاش می کند خلاقیت و مباحث مربوط به آن را،چه در زمینه های روان شناسی و علوم تربیتی و چه در زمینه های مدیریت و کسب و کار،به درستی بشناسد و ابعاد مختلف آن را توسعه دهد.نتایج تحقیقات گویای این حقیقت می باشد که توجه به خلاقیت و توسعه ی آن در سازمان،نه تنها باعث می شود که افراد از کار خود احساس رضایت بیشتری کنند،بلکه در پیش برد سازمان و افزایش بهره وری و رسیدن به موفقیت های بزرگ سهم عمده ای دارد(تولایی، ١٣٨٧).
٢-١- بیان مساله :
یکی از مسائلی که از دیرباز ذهن روان شناسان و دانشمندان علوم انسانی و سازمانی را به خود مشغول کرده و همه معتقدند که می توانند تاثیر عمده ای در روند فعالیتی سازمانها به سمت توسعه و پیشرفت داشته باشد.، چگونگی رشد و پرورش خلاقیت و ابتکار عمل در بین افراد سازمان می باشد. جوامعی که بتوانند خلاقیت را در سازمانها احیا و شکوفا کنند می توان رشد و شکوفایی را برای آنها انتظار داشت و برعکس به هر میزان که خلاقیت پرورش نیابد رکود علمی، صنعتی و فرهنگی را باید برای آنها متصور شد(رشیدی و پورصادق، ١٣٨٧).
توسعه سازمانی از طریق پویایی و انعطاف پذیری و قابلیت درک و تطابق با شرایط متغیر محیطی از عناصر اصلی موفقیت سازمانی‌های در دستیابی به اهداف می‌باشد. این امر مستلزم توسعه منابع انسانی در ابعاد مختلف در راستای شکوفایی استعدادهای نیروی انسانی و بهره گیری از قوه تفکر، ابتکار و خلاقیت آنهاست(ماریون^[۵]،١٣٧۶).
پدیده خلاقیت و نوآوری مثل بسیاری از خصیصه های انسانی در آحاد نوع بشر یافت می شود و این انگیزش ها و شرایط محیطی و فردی است که عامل خلاقیت را آشکار می کند. خلاقیت به عنوان یک حالت روانی و ذهنی که در قلمرو علم روان شناسی است ظهور می کند و از آنجایی که عمده کار و فعالیت انسان در سازمان ها انجام میشود عامل ایجاد و پرورش خلاقیت در محدوده علم و هنر مدیریت قرار می گیرد و مدیران می توانند ظهور خلاقیت را در سازمان‌ها با ایجاد زمینه های مناسب تسریع و یا با ایجاد فضای نامناسب آن را عقیم کنند. دامنه خلاقیت های بزرگ به آثار بزرگ اجتماعی بر می گردد و از قلمرو فرد و سازمان خارج می شود. این جاست که نقش جامعه در ایجاد زمینه های لازم برای ظهور و رشد ابتکارات و نوآوری برجسته است(آقای فیشانی،١٣٧٧).
سازمان ها دارای اهدافی هستند. دستیابی به اهداف در کوتاه مدت متضمن بقای آنهاست و برای دستیابی به این اهداف کوتاه مدت وبلند مدت منابعی را به کار می گیرند(ورودی ها ) و طی فرایند یا فرایندهایی به محصولات / خدمات تبدیل می نمایند.(خروجی ها) . چنانچه بهره وری نسبت میان مقدار معین محصول و مقدار معین از یک یا چند عامل تولید و یا نسبت خروجی با ارزش به ورودی که این به معنای کارایی و اثربخشی در استفاده از منابع برای تولید خروجی با ارزش است،‌تعریف کنیم در این راستا هر سازمان می تواند بهره وری خود را از طریق افزایش کارایی و اثر بخشی افزایش دهد یعنی به رسالت و فلسفه وجودی سازمان دست یابد. به عبارت دیگر با صرف هزینه کمتر و با حداقل زمان ممکن به اهداف سازمانی نایل گردد. خلاقیت و وجود افراد خلاق در سازمان یک روش و یک مولفه موثر برای سازمان های امروزی در این رابطه می باشد که می تواند سازمان را در جهت کشف راه های نوین تولید محصولات یا ارائه خدمات کاهش هزینه، افزایش درآمدها و نیز رضایت مشتریات به طور موثری یاری نموده و بهره وری منابع انسانی را افزایش دهد(آقایی فیشانی،١٣٧٧).
خلاقیت و به موجب آن دستیابی به نوآوری و بالارفتن اثربخشی و کارایی(بهره وری نیروی انسانی) می تواند جهت حرکت سازمان را نسبت به تغییرات جهانی هم محور و به سمت توسعه ملی بالنده سازد. بهره وری از واژه های همیشه پویاست که همواره در معرض تکامل و تغییر است. اگر بهر وری را فرهنگ استفاده بهینه و مطلوب از امکانات در دسترس قلمداد کنیم. بدیهی است که از این منظر همگی در برابر این نعمت های الهی مسئولیت داریم. در واقع در چنین مفهومی است که نشانه های آتی نیز با الگوپذیری اساس و بنیاد زندگی خود را بنا می نهند(صمدآقایی،١٣٨٠).
با توجه به سرعت تغیرات و پیچیدگی محیط سازمان ها شرکت های فعال صنعت نفت نیز باید همواره در جهت نوآوری گام بردارند و افراد را تشویق به خلاقیت و نوآوری کنند و انعطاف پذیری داشته باشند و کیفیت محصول خود را پیوسته بهبود بخشند. و بتوانند با ارائه محصولات و خدمات جدید در بازار پررقابت جهانی، مزیت رقابتی پایدار کسب نمایند(رشیدی و پورصادق،١٣٨٧).
امروزه تحولات روزافزون زندگی بشر در ابعاد مختلف سیاسی،اقتصادی،اجتماعی و تکنولوژیکی موجب گردیده است که ضرورت ایجاد ایده های نو و خلاق،نسبت به گذشته افزایش یابد و مباحث مربوط به تحول و تغییر پارادایم ها و روند رخدادها و تصویرها در ابعاد مختلف زندگی جدی تر گرفته شود.پیچیدگی،عدم اطمینان،تغییرات گسترده،پایداری ها و ناپایداری ها،احتمال وقوع رخدادهای جدید و آشوبناکی از مشخصات سازمان ها و کشورها محسوب می شود،لذا الگوهای پویا و غیر خطی برای تحلیل و شناخت مسائل و تنگناها و فرصت ها و چالش های پیش رو و آشوب ها مورد نیاز است،تا از این رو جوامع و سازمان ها جهت طراحی الگوهای پویای مناسب خود در راستای کسب مزیت رقابتی پایدار نیاز مبرم به منابع انسانی توسعه یافته که خلاقیت و نوآوری از ویژگی های اصلی آن است،دارند.بنابراین تنها راه کسب رتبه اول اقتصادی و علمی در منطقه،توسعه منابع انسانی نوآور کشور است،تا بتواند راه های نرفته و میان بر سایر کشورها را برود و طرحی نو دراندازد(رشیدی و پورصادق ،١٣٨٧).
در دنیای پیچیده کنونی که شاهد رقابت های فشرده جوامع گوناگون برای دستیابی به جدیدترین فن آوری و منابع قدرت هستیم،افراد تیزهوش،خلاق و صاحبان اندیشه،تفکر نوین وتفکر واگرا،جایگاه بسیار بالا و ارزشمندی دارند در چنین عصری باید برای اداره سازمان های گوناگون اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی و آموزشی به نوآوری،نوجویی و نوخواهی و بهره گیری از دستاورد های اخلاقی،علمی و فنی بشر همت گماشت و راه را برای نوآوری و ارائه طرح های مناسب در این سازمان ها هموار کرد(سلطانی،١٣٨٢).
چالش عمده ای که مدیران در قرن بیست و یکم با آن روبه رو هستند این است که چگونه از استعدادها و توانایی های بالقوه افراد استفاده کرده و نوآوری های سازمانی را تسریع نمایند.برای نیل به این هدف،مدیران و کارکنان سازمان ها می توانند با آگاهی از میزان خلاقیت و تقویت آن از حداکثر توانمندی های فکری،ذهنی و عقلی خود در جهت پویا کردن سازمان بهره گرفته و از طریق ایجاد،پرورش و کاربردی نمودن خلاقیت،روحیه جسارت علمی،انتقادگری و انتقاد پذیری،روحیه علمی و پژوهش را در تک تک کارکنان سازمان تقویت کند.از طرفی مدیریت سازمان نیز سازوکاری را فراهم آورد تا زمینه نوآوری و خلاقیت در سازمان به وجود آید.این امر می تواند سازمان را تبدیل به یک سازمان خلاقی کند که بازنگری روال های گذشته و تولید افکار،اندیشه ها و کالا و خدمات جدید از طریق تراوشات فکری کارکنان سر لوحه کار آن باشد و نوگرایی به عنوان یک ارزش نهادی جزء باورهای مشترک سازمان شود(تولایی،١٣٨٧).
ارتقاء بهره وری امری است که باید در همه سطوح اعم از فرد،خانواده،سازمان ها و کشور مورد توجه قرار گیرد.بهره وری موضوعی فنی،اقتصادی و فرهنگی است که در مشارکت خود با جامعه،کارکنان با مدیریت سازمان و سازمان ها با محیط شان ساخته و پرداخته می شود.امروزه آنچه که در کشورهای پیشرفته به عنوان عامل پیشرفت جلوه می کند چیزی جز افزایش بهره وری نیست.کشورهای پیشرفته صنعتی با ٢۴درصد جمعیت دنیا،٨۵ درصد از ثروت جهان را در اختیار دارند در حالی که کشورهای غیرصنعتی با ٧۶ درصد جمعیت،تنها ١۵ درصد از ثروت جهان را صاحب هستند.آنچه که موجب فاصله بیشتر این دو گروه کشورها شده است چیزی جز افزایش بهره وری در کشورهای صنعتی در مقایسه با کشورهای کمتر توسعه یافته نبوده است.بهره وری پایین موجب افزایش قیمت،بالا رفتن هزینه تولید،کاهش صادرات،کاهش اشتغال،تقلیل سرمایه گذاری و کاهش نرخ رشد اقتصادی می گردد.برای ارتقاء بهره وری، جامع نگری و پرهیز از جزءنگری و به کارگیری دانش و علم همراه عمل به آن و توجه به نوآوری و خلاقیت،امری اجتناب ناپذیر است(طاهری،١٣٨۵ ).
امروزه در اقتصاد کلیه کشورها چه کشورهای توسعه یافته و چه در حال توسعه بهره وری به اولویتی ملی تبدیل شده است.بهره وری موجبات رشد اقتصادی و کنترل تورم را فراهم و امکان دستیابی در سطح بالای استاندارد زندگی را میسر می کند.بهره وری به عنوان یک رویکرد مدیریتی کم کم جای خود را در کشور ما باز می کند.ارتقاء بهره وری جزء لاینفک مدیریت کشور است و همه طراحان،تولیدکنندگان و مدیران کشور به نحوی با آن سروکار دارند.در سازمان ملی بهره وری حرکتهای موثری انسجام یافته اما این تلاش ها بدون پشتوانه نظری و همکاری و اعتقاد اندیشمندان و فرهیختگان کشور ممکن نیست(زمانی،١٣٨٣ ).
یکی از راه های بهبود و پیشرفت اقتصادی یک شرکت تولیدی صنعتی،اندازه گیری بهره وری آن است.اندازه گیری بهره وری در واقع عبارتست از : تهیه و توسعه اطلاعات و اطمینان از اینکه بهبود روند رشد تولید کالا و خدمات در سطح کلی،بخشی بخشی و پروژه ای صورت می پذیرد به عبارت دیگر هدف از اندازه گیری بهره وری،توسعه توان اقتصادی برای ایجاد یا شناخت و کاربرد اطلاعات در بهره برداری بهینه از منابع کشور در ابعاد مختلف اقتصادی است.یکی از موارد افزایش بهره وری در شرکتهای صنعتی وجود افراد خلاق و نوآور می باشد(اورعی،١٣٧٨).
با پیشرفت روز افزون دانش و فناوری و جریان گسترده اطلاعات امروزه جامعه ما نیازمند پرورش انسان هایی است که بتوانند با تفکری خلاق با مشکلات روبرو شده و به حل آنها بپردازند و با این رویکرد نیاز به آموزش و تقویت خلاقیت و خلق افکار نو برای رسیدن به جامعه ای شکوفا از اهمیت خاصی برخوردار است.افزایش خلاقیت در سازمان ها می تواند به ارتقای کمیت و کیفیت خدمات،کاهش هزینه ها،جلوگیری از اتلاف منابع،کاهش بروکراسی و بالتبع افزایش کارایی و بهره وری و ایجاد انگیزش و رضایت شغلی در کارکنان منجر گردد(تولایی،١٣٨٧).
٣-١- ضرورت و اهمیت موضوع :
دلایل مهم توجه به موضوع خلاقیت و نوآوری،توسعه تکنولوژی و اشتغال مولد و توسعه منابع انسانی است.بهره وری به عنوان سمبل و نماد تلاش و موفقیت در امور تجاری بوده و خلاقان،پیشگامان موفقیت های تجاری در جامعه هستند.نوآوران در واحدهای صنعتی نوآور همواره سعی می کنند تا هزینه های خود را به حداقل برسانند و با توجه به منابع موجود،برنامه ریزی کنند.
نکته مهم این است که همه سازمان ها بایستی منابع انسانی خود را در جهت خلاقیت و نوآوری تشویق نمایند.اما این امر در صنایع نفتی ضرورتی مضاعف دارد،چرا که منابع انسانی شاغل در صنعت نفت،اعم از مدیران،کارشناسان و تکنسین ها به لحاظ پیچیدگی و گسترش عظیم این صنعت،عموما از ویژگی ها و تجارب منحصر به فردی برخوردار هستند.
در بیشتر کنفرانس های بین المللی بهره وری،گفته می شود که: میزان بهره وری و به ویژه بهره وری منابع انسانی،در بخش های اقتصادی کشورهای در حال توسعه،کم است.ضمن اینکه این کشورها با افزایش جمعیت نیز روبه رو هستند.افراد،سرمایه و تکنولوژی هر سه از عوامل عمده افزایش بهره وری هستند و تقریباٌ همه صاحب نظران و مدیران سرشناس صنایع جهان،منابع انسانی را اساسی ترین عامل افزایش بهره وری می دانند و معتقدند که سرمایه و تکنولوژی را می توان به صورت وام،تاٌمین کرد و خرید،اما انسان ها را نه می توان به وام گرفت و نه می توان خرید.انسان ها باید به عنوان سرمایه های اصلی کشورهای جهان سوم پرورش یابند و در آنها انگیزه تلاش ایجاد شود(صمدآقایی،١٣٨٠).
خلاقیت و نوآوری لازمه و پیش درآمد توسعه و پیشرفت و تعالی یک سازمان و جامعه است و آگاهی ازمتون و تکنیک های آن ضرورتی اجتناب ناپذیر برای مدیران،کارکنان و پژوهشگران علاقه منداست.
بنابراین محقق برآن شد که با توجه به علاقه شخصی و جدید بودن نسبی موضوع و محدود بودن چنین پژوهش هایی در صنعت نفت،به این پژوهش بپردازد.
۴-١- اهداف تحقیق :
هدف پژوهش حاضر بررسی تاثیر خلاقیت و نوآوری بر بهره وری منابع انسانی کارکنان در پالایشگاه شیراز می باشد.
۵-١- فرضیات :
١- بین خلاقیت و نوآوری کارکنان و بهره وری منابع انسانی رابطه معنادار وجود دارد.
٢- بین خلاقیت کارکنان و نوآوری رابطه معنادار وجود دارد.
٣ - بین خلاقیت کارکنان ، سن ، سابقه خدمت و میزان تحصیلات تفاوت معنادار وجود دارد.
۴ – بین ابعاد بهره وری و خلاقیت کارکنان رابطه معنادار وجود دارد.
۵- آیا مدل مناسبی برای پیش بینی رابطه خلاقیت و نوآوری و بهره وری کارکنان می توان ترسیم کرد؟
۶-١- متغیرهای تحقیق :
١ـ متغیرهای وابسته (ملاک) در این تحقیق، افزایش بهره وری منابع انسانی کارکنان می باشند.
٢- متغیر مستقل (پیش بین) در این تحقیق،خلاقیت و نوآوری می باشد.
٧ - ١- تعاریف نظری متغیرها :
* خلاقیت : مقیمی(١٣٨۵) معتقد است که خلاقیت عبارت است از : توانایی تلفیق ایده ها به شیوه ای منحصربه فرد برای برقراری ارتباط غیرمعمول بین ایده های مختلف.
* از نظر الوانی(١٣٧٩): خلاقیت،پیدایی و تولید یک اندیشه و فکر جدید است.به عبارتی دیگرخلاقیت اشاره به قدرت ایجاد اندیشه های نو دارد.
* خلاقیت یعنی توانایی نگاه جدید و متفاوت به یک موضع و یا فرایند شکستن و دوباره ساختن دانش خود درباره یک موضوع(رشیدی، به نقل از ورتهایمر،١٣٨٧).
* فرد لوتانز^[۶](١٩٩٢) استاد رفتار سازمانی،خلاقیت را به وجود آوردن تلفیقی از اندیشه ها و رهیافتهای افراد و یا گروه ها در یک روش جدید،تعریف کرده است(تولایی، ١٣٨٧).
* بارزمن^[۷]،خلاقیت را فرایند شناختی از به وجود آمدن یک ایده،مفهوم،کالا یا کشفی بدیع می داند(شهرآرای و مدنی پور،١٣٧۵ ).

کششی انقباضی تعادلی پیچشی معکوسی انبساطی
شکل ۲-۱ تمرینات یوگا
سلام بر خورشید جزء حرکات تعادلی است و از ۳ قسمت فرم، انرژی و سانترا تکشیل شده­است. مهمترین آسانا در یوگا است و حرکات آن به صورت چرخه­ای اجرا می­ شود و تنفس­ها در تمام حالات آن کنترل می­ شود. یعنی هر وقت که بدن به جلو خم می­ شود بازدمو هرگاه به عقب می­رود عمل دم انجام می­ شود (۲۲).
۲-۲-۶-۱- آسانا
پتانجلی معتقد است که انجام آساناها باعث استحکام بدن و ذهن می­ شود. آسانا دانشی است که به شکل­ گیری گوناگون جسمی مربوط می­ شود و اعمال فیزیولوژیک و سایکولوژیک (جسمی و روانی) بدن را تحت نظم روحی واحدی در می­آورد که با اصول یوگا منطبق است (۵۸).
از نکاتی که در مورد اهمیت آسانا وجود دارد این است که: ۱- ذهن ما را آماده می­ کند تا جسم را سالم کنیم. آشنا شدن با سه پدیده انقباض، کشش و رهایی و تفکیک و تشخیص این سه حالت در بدن موضوع مهمی است. ۲- آساناهای آرام بخش که حالت سکون و تمرکز ایجاد می­ کند، تعادل بیشتری بین قوای روحی و جسمی برقرار می­ کنند. آساناهای نیرو بخش حرکاتی هستند که آن دسته از عضلات بدن را که در زندگی روزمره به طور فعال به کار گرفته نمی­ شود، ورزش می­ دهند و مانع از تحلیل رفتن و ضعیف شدن آن­ها می­ شود (۴).
۲-۲-۶-۱-۱- تفاوت بین تمرینات بدنی یوگا (آسانا) و دیگر تمرینات بدنی
تمرینات و ورزش­های بدنی عادی تأکید زیادی بر حرکات عضلات دارند. در حالی که تمرینات بدنی یوگا، عکس این حالت می­باشد. زیرا در ورزش­های عادی میزان زیادی اسید لاکتیک در الیاف و بافت­های عضله تولید و همین باعث کوفتگی عضلات می­ شود. ولی در هنگام انجام آساناها تأثیر اسید اضافه وکوفتگی توسط مواد قلیائی موجود در الیاف عضلانی خنثی می­ شود و البته این عمل با تنفس عمیق اکسیژن انجام می­ شود.
برخلاف دیگر سیستم­های بدنی، آساناها بر روی اندام­های داخلی تأثیر بسزایی دارد و همان طور که باعث بهبود عملکرد عضلات می­ شود بر روی غدد و ارگان­ها هم تأثیر مثبت باقی می­گذارد. اندام­های داخلی، پیام­ها و تحریکات را از طریق حرکات گوناگون و مختلف آساناها دریافت کرده و بدین ترتیب عملکردشان هماهنگی بیشتری می­یابد. سیستم درون­ریز (غدد و هورمون­ها) دوباره فعال شده و به متعادل شدن تحریکات و همچنین به پیشرفت نیروی روانی کمک می­نماید در نتیجه شخصی که یوگا تمرین می­ کند از عمر طولانی برخوردار می­گردد.
انجام آرام و آگاهانه (هوشیاری تمام) آساناهای یوگا علاوه بر فواید فیزیکی باعث تقویت نیروهای روانی، تمرکز و مدیتیشن خواهد شد.
با تخلیه ادرار و دیگر مواد زاید بدن به کمک آسانای یوگا مقاومت بدن در برابر بیماری­ها بالا می­رود و با آسانای یوگا قدرت و قابلیت انعطاف­پذیری بدن افزایش می­یابد و بدن نرم می­ شود و این باعث می­ شود که شخص علاوه بر عمر طولانی جوان­تر هم به نظر برسد. زیرا حفظ سلامتی و جوانی بستگی به قابلیت انعطاف ستون فقرات دارد (۵۸، ۶۶).
در ضمن برای اجرای آساناهای یوگا تنها چند وسیله کوچک کافی است و همچنین تمرینات یوگا کاملا انفرادی است در حالی که در دیگر تمرینات بدنی برای انجام تمرینات معمولا به دو یا چندین نفر احتیاج است (۶۶).

۲-۲-۶-۱-۲- مشخصات یک آسانای مطلوب
آرامش و آسایش طبیعی
آرامش و سهولت تنفس
وجود حس آرامش عمیق در داخل عضلات
برای تسلط یافتن بر آساناها، قدم اول گسترش آگاهی از جزء به جزء بدن به کل بدن است. قدم بعدی انطباق و همزمانی تنفس با انجام هر حرکت است. این هماهنگی تنفس کامل کننده وضعیت و فرم تمرین است (۴).
۲-۲-۶-۲- اصل ریلکس یا شاواسانا
هنگامی که جسم و ذهن به طور مداوم کار می­ کنند، بازدهی آنان تقلیل می­یابد. اکثر مردم مشکل می­توانند به آرامش دست یابند زیرا در خانه و مدرسه چیزی نیاموخته­اند. مردم فراموش کرده ­اند که ریلکس و استراحت راه طبیعی جبران نیروهای از دست رفته می­باشد و حتی برخی مردم در هنگام استراحت هم نیز مقداری از نیروی روانی و فیزیکی را صرف این عمل می­ کنند. از دیدگاه یوگا آرامش و انبساط خاطر واقعی حالتی از مشاهده بدون مداخله است. کسی که در آرامش واقعی غوطه­ور است به هر آنچه که در اطراف او می­گذرد آگاه است. ولی هیچ دخالتی در آن ندارد و در سکوت فقط نظاره­گر اوضاع است. با یادگیری فنون ریلکس افراد قادر خواهند بود که هزینه­ انجام کار را به حداقل برسانند. در طول مرحله ریلکس کامل عضلات، هیچ گونه انرژی کامل یا پرانا استفاده نمی­ شود. اگر چه مقدار اندکی برای جریان گردش خون و نگه داشتن بدن در حالت عادی مصرف می­ شود (۳۵، ۵۷).
در یوگا برای رسیدن به ریلکس کامل از سه روش استفاده می­ شود ۱) فیزیکی ۲) روانی ۳) روحی. ریلکس زمانی کامل می­ شود که شخص به مرحله­ ریلکس روحی برسد.
۱) ریلکس فیزیکی: هر عملی الهام گرفته از فکر و اندیشه است. ذهن پیغامی به عضلات فرستاده و دستور انقباض را به آن­ها می­دهد سپس پیغام دیگری فرستاده و به عضلات خسته فرمان استراحت و ریلکس می­دهد. ریلکس فیزیکی ابتدا از انگشتان آغاز شده سپس به بالا یعنی چشم­ها و گوش­ها می­رسد و سپس به آرامی پیام ریلکس به کلیه­ها، کبد و دیگر اندام­های بدن صادر می­ شود. این نوع ریلکس شاواسان یا حالت مرده نامیده می­ شود.
۲)ریلکس روانی: هنگامی که بحران و فشار روانی پدید می ­آید. لازم است که به مدت چند دقیقه به آرامی و به طور منظم عمل تنفس انجام شود. در این حالت آسودگی لمس خواهد شد. در اینجا نوعی احساس بی­وزنی و پرواز به وجود خواهد آمد.
۳)ریلکس روحی: ریلکس کامل در واقع زمانی حاصل می­ شود که انسان خویشتن را ازخود آگاهی جدا سازد. در اینجاست که یک یوگی در خود نیرومندی، آرامش و نشاط به عبارت دیگر آگاهی خالص می­یابد و می­داند که منبع تمام نیروها، دانش، آرامش و نیرو در خود می­باشد نه در جسم (۵۷).
شاواسانا مروتاسانا نیز می­باشد. این آسانا برای مدی­تیشن و پرانایاما مفید است. شاواسانا به عضلات و رگ­های خونی نرمی و آرامش می­بخشد. اگر چه این آسانا ساده به نظر می­رسد اما تبحر در آن مشکل است. اجرای این آسانا به رهایی فکر از جسم کمک می­ کند و باعث می­ شود یوگی در حداقل زمان ممکن به آرامش فکری و جسمی برسد. آرامشی که در دنیای امروزی پرهیاهو لازم و ضروری است. شاواسانا کمک بزرگی برای دفع ناراحتی­های روانی حاصل از زندگی پر جار و جنجال محسوب می­ شود (۳۵). توأم با تمرین شاواسانا تنفس روحی عمیق نیز داریم که متضمن آگاهی ما از جزء به جزء مراحل تنفس از گذرگاه­های مختلف بدن می­باشد. در بدن ما کانال­های ظریفی وجود دارند که از درون آن­ها پرانا یا همان نیروی حیاتی سازنده، جریان دارد و ما به طور معمول از این جریانات که در درون­مان هستند بی­اطلاعیم. با جمع آوری کل آگاهی و تمرکز آن بر نحوه­ عمل و تنفس، ما می­توانیم توانایی دریافت و عملکرد این نیروهای ظریف درونی را افزایش دهیم. این عملکردها در قالب سلامتی و فعالیت­های ذهنی و روحی نشان داده می­شوند(۶۱).
۲-۲-۶-۲-۱- کاربرد شاواسانا
باعث آرامش فکر و جسم می­گردد.
تمامی قسمت­ های بدن از قبیل پوست، عضلات و عصب­ها ریلکس می­شوند.
عضلات پس از یک تمرین شدید نیاز به استراحت و سکون دارند این آسانا آسایش و استراحت کامل به عضلات می­دهد.
این تمرین به بهبود جسم و آزاد شدن فکر پس از یک دوره­ بیماری بلندمدت کمک می­ کند.
این آسانا به درمان بیماری­هایی چون بی­خوابی، بالا یا پائین بودن فشارخون وسوء هاضمه کمک می­ کند. زیرا با اجرای آن عمل گردش خون منظم می­ شود.
این تمرین به اشخاصی که از مشکلات قلبی رنج می­برند آرامش می­بخشد.
گردش خون را در تمام بدن تحریک می­ کند به طوری که شخص احساس شادابی خواهد نمود.
تمرین مداوم این آسانا به کنترل و حتی جلوگیری از عصبانیت کمک می­نماید(۶۶).
۲-۲-۶-۳- پرانایاما
اساس و پایه­ سلامتی انسان داشتن جریان خونی سالم است و تنفس راهی است که از طریق آن می­توان عمل اکسیژن رسانی بدن را به خوبی انجام داد. فقط سلامتی جسمی بدن وابسته به تنفس صحیح نیست بلکه قدرت ذهنی، شادمانی، کنترل اعصاب و قدرت بینایی خوب و رشد معنوی وابسته به تنفس صحیح است (۴، ۵). هدفی که یوگا دنبال می­ کند بهره­ گیری کامل از این عنصر حیات­ بخش و از راه تنفس کامل است. چرا که اگر دقت کرده باشیم بعضی از مردم عادت به تنفس سطحی داشته و در هر دم قسمت کمی از ریه­های خود را از هوا پر می­سازند و همواره قسمت پائینی ریه­ها از هوا خالی است. حتی در تنفس عمیق هم بر حسب عادت قادر به پر نمودن ریه­ها نیستند (۸). در یوگا آموزش داده می­ شود که چگونه کل ظرفیت ریه را بکار گرفته، اکسیژن بیشتری را به سلول­ها برسانیم و گاز کربینیک و سموم بیشتری را دفع کنیم.
برای کسانی که یوگا کار می­ کنند دو عامل مهم در تنفس مدنظر است:
وارد کردن اکسیژن بیشتری به خون و در نتیجه به تمام سلول­های بدن
کنترل نیروی حیاتی یا پرانا که نهایتا منجر به کنترل ذهن خواهد شد (۵۶).
با انجام مستمر و منظم پرانایاما نه تنها این امکان برای ما فراهم می ­آید که بتوانیم پرانا را که در داخل وجود ماست به خوبی کنترل و هدایت کنیم، بلکه امکان این توفیق را می­یابیم که پرانای کل کیهان را هم کنترل و هدایت نمائیم. این کار از طریق فکر ما صورت می­گیرد، عاملی که می ­تواند پرانا را هدایت کند (۶۱). پرانایاما (نیروی زندگی) از طریق تنفس جریان می­یابد و تنفس از سه مرحله تشکیل می­ شود. پوراکا (عمل دم)، کومبهاکا (وقفه یا مکث بین دم و بازدم) و رچاکا (عمل بازدم)، هر عمل دم قطره­ای از زندگی است. تنش و افسردگی عمل دم را محدود می­ کند، بازدم را جایگزین آن می­ کند. یکی از اثرات کومبهاکا (وقفه بین دم و بازدم) این است که تکانه­های عصبی را در بخش­های گوناگون بدن متوقف نمود, فاصله­ی بین تکانه­های عصبی و واکنش­های آن در مغز بیشتر و آشفتگی مغزی کمتر می­ شود. این امر ما را از تنش و عصبیت رهایی داده و آرامش می­آورد (۶۷).
در تمام وضعیت­های یوگایی که ستون فقرات نسبت به زمین راست و عمود قرار می­گیرد و دست­ها بر روی زانوها مستقر می­گردند می­توان به پرانایاما روی آورد. در تمرینات پرانایاما نسبت دم و بازدم معین و کنترل شده می­باشد. به این ترتیب دم و بازدم با ریتم خاص و متفاوتی اجرا می­ شود (۵۶). انواع تنفس­های کاربردی در تمرینات پرانایاما شامل تنفس کامل، تنفس خورشیدی، قمری، آهنگری می­باشد. که تنها در آن نحوه­ اجرای دم و بازدم متفاوت می­باشد.
۲-۲-۶-۳- ۱- کاربرد پرانایاما
۱-بدن را سالم و متعادل نگه می­دارد و چربی زیاد را کاهش می­دهد.
۲-عمر آدمی افزایش می­یابد. قدرت حافظه را بهبود بخشیده و ناراحتی­های روانی را از بین می­برد.
۳-کارکرد معده، کبد، مثانه، روده­ی بزرگ و کوچک و سیستم هضم را تنظیم می­ کند.
۴-کانال­های انرژی را پاکیزه و تنبلی و رخوت را از بدن دور می­سازد.