۲-نقش گوسفند
گوسفند بال دار در حال راه رفتن و با جزئیات ناتمام از پهلو ترسیم شده است. این نقش در دو ردیف و در دو سطح بالا و پائین تنظیم شده است. در یکی از سطوح، گوسفند به جهت مخالف نگاه می کند. این ترتیب شبیه نظم پارچه ای است که از آنتی نوئه در مصر کشف شده است.
۳-نقش سرگراز
این نقش نه تنها در گچ برهای دوره متاخر ساسانی دیده می شود، بلکه در طرح های پارچه همان دوره نیز به کار رفته است.
در نقاشی دیواری افراسیاب، این نقشها بر روی لباسها نشان داده در طاق بستان، این نقش دورن دایره های دوتایی (روی لباس قایقران کنار شاه قرار دارد و جزئیات آن ناتمام است).(DII-2)
۴-نقش سیمرغ
لباس شاه دارای یک جفت سیمرغ متقارن بزرگ است. بنظر می رسد این، سیمرغ ها روی نقوش گل چهار پر گلدوزی شده باشند، با مقایسه این سیمرغ ها با سیمرغ های شلوار شاه، سوار بر اسب در دیوار داخلی، متوجه می شویم که نقش دوم ظریف تر و پیچیده تر از نقش اول است. نقش سیمرغ، حیوانی مرکب از شیر و پرنده برای اولین بار در طاق بستان و منحصرا روی لباس شاه ترسیم شده و این نقش فقط در غرب ترکستان شرقی دیده می شود.( برروی لباس ورگومن، رجوع کنید به ماوراء النهر: نقاشی های افراسیاب)

با توجه به اشیاء مکشوفه در پالمیر و دورا اورپوس طرحهای تزئینی اصلی در پارچه های دوره پارتی دارای موتیف های گیاهی و هندسی است. نقش های حیوانی اگر چه اندک هستند، ولی نقش مهمی را در تزئین دیواره طاق بستان بازی می کنند. بنظر می رسد که نقوش بر اساس ویژگی هر گروه انتخاب شده باشند. سیمرغ بر روی لباس شاه پرنده های تزئینی روی لباس خدمه ایستاده و پرنده های آبی در لباس افراد رم دهنده دیده می شود. گوسفند، عقاب و سر گوسفند روی لباس خدمه قایق شاه به چشم می خورند. پس از دوره ساسانی محدودیت استفاده از نقوش حیوانی از بین رفت. برای مثال بنظر می رسد که در این دوره نقش سیمرغ بطور گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته باشد. یکی از مشخصات نقوش حیوانی این است که هیچ تزئین اضافی شبیه به گردنبند مروارید یا روبان، به همراه آنها وجود ندارد. عدم وجود چنین تزئیناتی بعلت قصور حکاکان در ترسیم آنها نبوده است، بلکه در آن زمان هنوز از این وسایل تزئینی که موجب تشدید اهمیت سمبلیک آنها می شد، استفاده نمی کردند. با اینکه حکاکان طرح ها را متناسب با مقام فردی که لباس بر تن داشت ترسیم می کردند.
ج- سایر نقوش
۱-دوایر متوالی یا پنج نقطه:
دوایر متوالی معمولاً تزئینات حاشیه در طرح مربع جامه زنان نوازنده، تزئینات فرعی لباس خدمه، سرآستین ها حاشیه لباس شاه و لبه فرشها یافت می شود. بعضی از مواقع موتیف مرغ ها دوتایی بین دوایر جای داده شده است. آنها اغلب در بالا، پائین و طرفین، دورتا دور نقوش مدور در پارچه های ساسانی دیده می شوند. این نقش قبلاً نیز مکرراً برای تزئین حاشیه کمربند، شکل و قالب های مشبک لباس پالمیری و هترا بکار می رفته است. در طاق بستان دوایر متوالی که دور دوایر زیگزاگی حلقه زده باشند دیده نمی شوند.
۲-هلال و دوایر متوالی:
بنظر می رسد نقش هلال، بعنوان سمبل ماه همواره در آسیای جنوب غربی مورد توجه بوده است. این عنصر تزئینی به عنوان با شاهان ساسانی و تاج آنها همراه است و ارتباطی نزدیکی با حکومت سلطنتی دارد. پارچه های مجموعه، کلیسای جامع سن، طرح هلال را در ترکیب زیگزاگی نشان می دهد. هلال های کوچک با شکل های متفاوت به عنوام موتیف پارچه معمولاً در بالا، پائین و دو سوی دایره ای که از کنار هم قرار گرفتن دوایر متوالی ایجاد شده است، قرار می گیرند. در بعضی مواقع به جای هلال های کوچک، اطراف دایره را مربع یا گل احاطه کرده و گاهی نیز چیزی در اطراف دایره نیست. این مطلب بیانگر تجلی تاریخی و جغرافیایی این طرح است. در نقش برجسته های طاق بستان طرح ماه، بصورت علائم کوچکی در دوایر متوالی، مورد استفاده قرار نگرفته است. در صحنه شکار گراز، تنها لباس ملازمی که تیردانی بدست دارد و در کنار شاه در قایق ایستاده، مزین به این طرح است، احتمال دارد که او فرد مهمی باشد، زیرا مفتخر به پوشیدن جامه ایی با این نقش سمبلیک شده است.
۱-۲-نقش نقاط کوچک کروی
این نقش بر روی چکمه سردسته فیل سوار دیده می شود.
۲-۲-نقش موج
این نقش بر روی چکمه سردسته فیل سوار دیده می شود
بخش ۴:
پوشاک زنان ایران از آغاز تا امروز
پوشاک بانوان ایران در دوره ساسانی ها
پوشاک بانوان این دوره را فقط از روی نقوش سنگی یا طرحهای روی ظروف باید جستجو کرد، زیرا مورخان، در این باره ذکری نکرده اند، و اگر مطالبی درباره پوشاک مردان نوشته اند، نیز ناروشن و بسیار مختصر است. ولی از رنگ پوشاک آن زمان از حمزه اصفهانی و مجمل التواریخ و القصص نوشته ائی هست که نشان میدهد در آن زمان، بغایت طرفدار رنگهای سرخ و آبی آسمان و سبز بوده اند، و پوشاکشان، اغلب قلابدوزی شده بوده است.^[۴]
روی قاعده عمومی و طبیعی، میشده است که بانوان نیز از پوشاک قلابدوزی شده استفاده کرده باشند.
بهر حال، از مدارک مهم ( که باید غنیمت شمرد)، لباس بانوی بانوان (آناهیتا) در نقش رستم و طاق بستان و چند طرح روی بشقابها و کوزه های فلزی است.
از مقایسه نقوش سنگی آناهیتا با نقوش دیگر (بنقل از کتاب پوشاک باستانی ایرانیان) بنظر میرسد که بانوان دوره ساسانی، پیراهن بلند و بسیار پرچین و فراخ می پوشیده اند، و گاهی آنرا بوسیله نوتاری در حوالی زیر پستانها (یا کمی پائین تر) جمع کرده می بستند.
از طرز قلمزنی و چین سازی پیراهن و دامن آن، پیداست که بر انتهای دامن میباید پارچه ای اضافی و پرچین دوخته باشند تا چنین جلوه کند (مگر که پیراهن را آنچنان فراخ گرفته باشند که بدون دوره چین اضافی (حین حرکت) چنین وضعی بنظر برساند.
این پیراهن پرچین و بلند، آستین های بلندی نیز دارد که در حالت پوشیده، چین های زیاد نامرتب پیدا میکنند.
گاهی نیز بدون آستین است (مانند بانوئی که باد بزن در دست دارد و از نقش های موزائیکی بیشاپور است).
بقه پیراهنهای بانوان، اغلب گرد است، ولی یقه حلو باز (تا پائین تر از پستانها) نیز داشته اند (نظیر پیراهن رقاصه روی کوزه فلزی کلاردشت « که یقه آن، یادآور پیراهنی از بانوان دوره اشکانی است»).
در نقش بشقابی (که بهرام گور و بانو سپینود را ساخته اند) سپینود پیراهنی بلند از نوع پیراهن آناهیتا پوشیده است. بر روی آن نیز پیراهنی دیگر پوشیده (که یادآور نقشی دیگر از بهرام گور در مجلس بزمی دیگر است).
(در این نقش، بانوانی را ساخته اند که همگی پیراهن بلند و فراخ پوشیده اند، و پیراهنی دیگر (که قد آن تا به زانو است) روی آن در برکرده اند، و کمربندی نیز بکمر بسته اند، و بعلاوه، رو شانه ای فراخی (که در چین دار شده و فقط از زیر گرن تا روی پستانهایشان را فرا گرفته است) روی پیراهن دومی پوشیده اند. دو بانوی دیگری که مشغول نوازندگی هستند نیز از همان پوشاک دارند.
در طرح بشقالی( که شاهزاده ای را در بزم نشان میدهد) دو زن را ساخته اند که هر یک دستمالی را از زوی دهان خود به بالای سر برده بسته اند. و هر یک، شلواری چون شلوار مردان بپا دارند، و قبائی پوشیده اند که تا بوسط ساق پایشان میرسد، و دامن قبا در جلو سه چاک بلند را نشان میدهد ( که بنظر می رسد دو چاک کناری در پهلوی بدن قرار میگیرد).
بر سراسر دوره دامن و چاکها، نواردوزی (قیطان دوزی؟) کرده اند.
بر روی کوزه هائی مربوط به دوره ساسانیان (که در موزه هر میتاژ موجود است) رقاصه هائی را ساخته اند، که بالا تنه شان از پیراهنی خیلی نازک و کوتاه (تا به ناف) پوشیده است (ک گنگره هائی در دامن دارد).
پائین تنه را نیز چادری فرا گرفته، و میان بدن، برهنه می باشد.
چادر (که از دوره های بیش «از زمان پیش از پارسی هل همچنان به بعد»، استفاده بانوان ایران بوده) در این دوره نیز بصور مختلف مورد استعمال داشته است، زیرا برخی از نقوش روی بشقابهای این دور، آنرا نشان میدهد.
بانوان این دوره، جبه ای نیز داشته اند( نمونه آنرا بر دوش مجسمه آناهیتای طاق بستان میتوان دید.
کفش بانوان ایران در دوره ساسانی ها
در هیچیک از نقوش سنگی و فلزی (که بانوان ایندوره را نقش کرده اند) کفش آنان را نساخته اند؛ و اگر چیزی از پا یا کفش نشان داده اند، طرح آن، چنانست که نمیتوان تصور پا یا کفش بودم آنها را کرد؛ و بعلاوه، این پیراهن های بی اندازه بلند ساسانی (که به پیروی از مد روز، چنانست که روی زمین را نیز می پوشاند) مناسبتی برای نمایاندن کفش ها پیش نمی آوردند.
مجسمه آناهیتا نیز ( که پنجه های کفش او در طاق بستان تراشیده شده است) چنانست کع قابل طرح برداری قانع کننده نیست؛ ازینرو، بهترین راه برای رسیدن بهدف، این احتمال است ( که چون روی سوابق میدانیم که بانوان، از پوشاک مردان استفاده میکرده اند، امکان دارد که از کفش مردان ( در این دوره) استفاده کرده باشند؛ و بهر جهت، طبق نقوش سنگی و فلزی، مردان این دوره، دو نوع کفش داشته اند: نوعی از ام با ساق کوتاه و دیگری با ساق بلند بوده است.
۱-(به نقل از پوشاک باستانی ایرانیان کفش از نوع با ساق کوتاه، کفشی بوده است آن تا به قوزک پا می رسیده است، و از جلوی دهانه کفش تا به سر پنجه اش، نواری از چرم دوخته است و کمی جلوتر از دهانه کفش پائین، نواری دیگر از راست به چپ (از رو یا زیر نوار اولی) رد شده است.
این دو نوار با هم شکل صلیب پیدا می کنند. از این نوع کفش در پای سپاهیان و پادشاهان روی نقوش تنگ چوگان شاپور ساخته اند.
و گاهی بر روی نوارهای کفش، مانند اشکانیان جواهر نصب می کردند.
شلوار بانوان در دوره ساسانیها
دو سند معتبر نشان میدهد که بانوان ایندوره از شلوار نیز استفاده میکرده اند: یکی، نوشته های دو کتاب مجمل التواریخ و القصص، و حمزه اصفهانی، و دیگری، نقش بشقابی نقره ایست.
در این دو کتاب نوشته شده است( پوراندخت و آرزمیدخت شلوار آبی آسمانی پوشیده بوده اند).
برش شلوار در ایندوره نظیر شلوار دوره اشکانیها است (مگر که ساقهای آن در ایندوره بلندتر بوده) و بوسیله نوار کشی و چین دار کردن آنها در جلوی ساق پا، آنها را به اندازه لنگ هر کس در می آورده اند. کمر و دمپای شلوار را لیفه ای میساختند و با بند جمع می کردند.
فصل دوم
طرح و نقش پارچه های ساسانی در نقاشی های دیواری ماوراء النهر
حفاری های باستانی اواسط قرن بیستم در ناحیه ماوراء النهذ (سغد، بلخ و خوارزم) مواد فرهنگی فراوانی را از دوره های مختلف (پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی) فراهم ساخت. مشاهده و بررسی این مواد فرهنگی حکایت از پیوستگی و ارتباط فرهنگی و هنری این ناحیه با دیگر مناطق سرزمین ایران دارد. یکی از یافته های باستان شناسی مهم در این ناحیه، نقاشی های دیواری است که از چند محوطه باستانی آن بدست آمده و متعلق به سده ششم تا هشتم میلادی است. این نقاشی ها بدلیل داشتن طرح ها و نقوش البسه دوره ساسانی واجد اهمیت فراوان می باشند، که متاسفانه تاکنون در منابع فارسی کمتر به آنها پرداخته شده است و در این فصل سعی می شود، ضمن معرفی نقاشی ها، طرح ها و نقش های البسه و پارچه های این نقاشی ها نیز مورد بحث و معرفی
قرار گیرد.
۱-طرح و نقش پارچه در نقاشی های دیواری محوطه افراسیاب: