با هر حرف و نگاه بر تن و بازوی حریف می‌کشیم. جراحت محزون این تیغ‌های زنگ‌زده.
مینوتورهای محصص که در فضایی بی‌زمان و بی جغرافیا، در وضعیت‌هایی متفاوت اما همگی بی‌ثبات و انگار معلق دیده می‌شوند، حکایت از تعلیق زمان دارند. از نقطه‌ی صفری که در آن، زمان و تاریخ تعاریفشان را از دست دادهاند و همه چیز برای همیشه معلق و ثابت مانده است، مگر ذهن. ذهنی سیال که در تضاد با سکون تنی که متعلق به آن است راه به هیچ آینده‌ای ندارد. زمان و جنبشی در کار نیست پس آینده‌ای هم وجود نخواهد داشت. ذهن، میان خاموشی و گذشته در رفت‌و‌آمد است و تلخی و تاریکی، دیوارهای گذشته را تَرک می‌دهند و حاصلِ آوار، خاموشی غلیظ غمباری است که مینوتورها و آدم‌های محصص را در خود فرو برده است. اساطیری بی‌زمان، بی تاریخ، بی داستان.
فصل اول
کلیات طرح
۱-۱) بیان مسئله تحقیق
ایران نیز به مانند سایر کشورهایی که از سنّت و میثاقی منحصربه‌فرد و دیرپا در هنر خود برخوردارند، در دهههای اخیر از موج سبکها و اندیشه های نوین برکنار نمانده است. نخستین بارقههای این نوجویی هنری را در اواخر دهۀ ۱۳۲۰ با تأسیس پایگاههای هنر نو (همچون «انحمن خروس جنگی»)، میتوان پیگیری کرد. بهمن محصص (۱۳۰۹-۱۳۸۹)، با آنکه بیشتر عمر خود را در خارج از ایران و در رم به سر برد، از زمرۀ هنرمندانی است که شکل گیری جنبش مدرن هنری در ایران وامدار تلاش های فرهنگی و هنری آنان است. او در بدو تشکیل «انجمن خروس جنگی» به آن پیوست و مدّتی سردبیر هفتهنامۀ ادبی و هنری «پنجه خروس» بود. هر پژوهشی که به مسئلۀ ورود و تکامل جنبش مدرن در قلمرو هنر اخیر ایران بپردازد، ناچار بخشی از مطالعۀ خود را باید به جایگاه بهمن محصص در گسترۀ هنرهای ایران اختصاص دهد و این امر تحلیل آثار هنری این هنرمند ارزشمند ایرانی و تدقیق در آنها را میطلبد، به ویژه آنکه آثار متنوع هنری و فعالیتهای فرهنگی وی طیف وسیعی از هنرهای مختلفی چون نقاشی، مجسمهسازی، ترجمه و کارگردانی تئاتر را به خود اختصاص میدهد. این پژوهش با نام «بررسی زندگی و آثار بهمن محصص، هنرمند معاصر ایرانی» در پی روشن ساختن نقش بهمن محصص در عرصۀ هنر نو در ایران است و برای این منظور زندگی و آثار هنری وی را مورد بررسی موشکافانه قرار میدهد. مطالعات و بررسیها در این تحقیق درصدد یافتن پاسخ برای این پرسش محوری است که: «چگونه میتوان با تحلیل هنر و اندیشۀ بهمن محصص و نگاه خاص وی به زندگی و انسان از دریچهای مدرن، جایگاه این هنرمند نوگرا را در گسترۀ هنر معاصر ایران تعیین و تبیین کرد؟»
۱-۲) هدفهای تحقیق:
نظر به اینکه این پژوهش زندگی و آثار بهمن محصص را از زاویۀ تحلیل و بررسی نحوۀ رشد و تکامل هنر نوگرا در ایران بررسی می کند، میتوان اهداف کلی و اختصاصی ذیل را برای آن قائل شد:
تشریح ورود زبان هنری نوین و تأثیر آن بر فضای فرهنگی جامعه.
اشاره به نخستین پایگاهها و محافل فرهنگی و هنری و توضیح تمایل هنرمندان نوگرا به تشکیل این نهادهای مستقل و عضویت و فعالیت در آنها.
گذری بر نخستین سبکهای مدرن هنری و گرایش هنرمندان جوان در گزینش بیانی متفاوت با ضوابط سنّتی یا آکادمیک پیشین.
بررسی نقش و جایگاه بهمن محصص در گردونۀ هنر نوگرای ایران و تأثیر وی در هنر معاصر ایران.
مروری بر زندگینامه و خاندان بهمن محصص و بررسی کارنامۀ هنری و فرهنگی وی.
تجزیه و تحلیل آثار نقاشی و مجسمهسازی بهمن محصص و تفحص در زبان هنری خاص وی.
۱-۳) اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن:
هنر هر سرزمینی در روند رشد و بالندگیاش، نیازمند بستری نظری است تا به مدد آن نظام
زیباییشناسی و گفتمان حاکم بر هنر دوران را صورتبندی کند. در این راستا بررسی موشکافانۀ هنر و اندیشۀ هنرمندان برجسته و اثرگذار، یکی از مهمترین ضرورتهاست، چرا که هر پژوهشی بدون شناخت دقیق آثار مهم هنری یک سرزمین و درک اندیشهی فرا پشت آنها، از تحلیل جامع فضای هنری و سیر تکاملی آن و نیز تبیین ساختارهای نظری هنر به صورتی بسنده و کارآمد بازمیماند. از این رو پژوهشهایی از این دست که هنر و اندیشهی تک چهره‌های شاخص فرهنگی را موضوع بررسی دقیق و تحلیلی قرار
میدهد، اهمیت انکارناپذیر دارد. بهمن محصص نیز در جایگاه هنرمند تأثیرگذاری که بخشی از سابقۀ هنری دوران اخیر بر گردهی اوست، از این قاعده مستثنی نیست. به ویژه آنکه وی برخلاف بسیاری از
همنسلانش، از رجوع مستقیم به سنّتهای هنری گذشته میپرهیزد و زبان هنری خاص خود را در خلق آفرینشهای بدیعش پی میگیرد و به این ترتیب سبک هنری منحصربه‌فردی را شکل میبخشد که شایستۀ تجزیه و تحلیل و بررسیهای افزونتر است.
۱-۴) سؤالات یا فرضیه های تحقیق (بیان روابط بین متغیرهای مورد مطالعه):
این پژوهش با عطف بررسی جریان هنر نوگرا در ایران و بازیابی جایگاه بهمن محصص و آثار وی در عرصۀ نقاشی و مجسمهسازی مدرن، درصدد یافتن پاسخ برای این پرسشهاست:
-
- هنر مدرن و مؤلفه ها و سبکهای آن در چه فضایی و چگونه به ایران راه یافت و واکنش هنرمندان به آن چگونه بود؟
-
- نخستین بارقههای نوگرایی در هنر ایران را در آثار کدام هنرمندان باید جستجو کرد؟
-
- هنرمندان نوگرای ایرانی در راستای تحقق مفهوم مدرن هنر که برای این حوزه هویتی مستقل و غیر وابسته قائل می شود، به چه تلاشهایی دست زدند و نخستین نهادها و پایگاههای مرتبط با این گرایش چگونه و توسط چه کسانی پایهگذاری شد؟
-
- بهمن محصص، نقاش، مجسمهساز، مترجم و کارگردان تئاتر، در روند شکل گیری فضا و هویت جدید هنری چه نقشی ایفا کرد و به این جریان نوین چه واکنشی نشان داد؟
-
- در آثار نقاشی و مجسمهسازی بهمن محصص، چه نوع گرایشهای منحصربه‌فرد و بدیعی را میتوان جستجو کرد؟
-
- بررسی و تحلیل آثار و اندیشۀ هنرمندان برجستۀ معاصر به طور کلی و آثار و اندیشۀ خاص بهمن محصص به طور اخص، در تدوین و تشریح زبان هنری حاکم بر دوران چه جایگاهی می تواند داشته باشد؟
۱-۵) چهارچوب نظری تحقیق:
این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است: فصل نخست به مطالعۀ طرح کلی پژوهش و فرضیات و ساختار فرمی آن اختصاص یافته است. در فصل دوم تاریخچه و نحوۀ شکل گیری هنر نوگرای ایرانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در این راستا زیر فصل‌هایی به جزئیات رشد و تکامل هنر مدرن در ایران می پردازد، ازجمله نخستین پایگاهها و نهادهای فرهنگی که به طور مستقل در عرصۀ هنر تأسیس گردید؛ نخستین هنرمندانی که به این زبان نوین گرایش یافتند؛ تأثیرگذارترین هنرمندانی که سبکهای نو ورود را در آثار تصویری و یا مجسمهسازیهایشان به جامعۀ هنری ارائه کردند؛ مهمترین گرایشهایی که مؤلفه های مدرن را در بیان تصویری به کار گرفتند، آن دسته که به هنری التقاطی روی آوردند که آمیزهای بود از ضوابط سنّتی با دستاوردها و فرمهای مدرن و بالأخره هنرمندانی که زبان خاص خود را بدون توجه به سنّتهای پیشین در خلق آثار بدیعشان پیش گرفتند. در فصل سوم زندگی و فعالیتهای فرهنگی و هنری بهمن محصص، به عنوان هنرمندی تأثیرگذار در روند شکل گیری موج جدید هنری، تشریح می شود؛ و دست آخر در فصل چهارم مصادیقی از هنر بهمن محصص با بهره گرفتن از مصاحبه‌های مستقیم ایشان و مقالات نوشته‌شده توسط منتقدین و افراد صاحب‌نام مورد بررسی و تحلیل موشکافانه قرار خواهد گرفت تا سرانجام بیان هنری عمیقاً مدرن و فردی مختص به وی با وضوح بیشتری نقش وی را در عرصۀ هنر نوگرای ایران مشخص و مؤکد سازد. فصل پنجم به نتیجه گیری کلی اختصاص یافته است.
۱-۶) روش تحقیق:
این تحقیق با روش کلی تحلیلی، به شیوه‌ی کیفی و با رویکرد تصویری شکل میگیرد. در نتیجه چهارچوب نظری آن نیز همراه با رویکرد تصویری است.
۱-۷) پیشینه تحقیق:
دربارۀ شکل گیری جریان هنر مدرن و موج نوگرایی در ایران، کتابهایی در زبان فارسی و انگلیسی به قلم روئین پاکباز، آیدین آغداشلو، جواد مجابی و دیگر نویسندگانی که مطالب خود را اغلب در قالب مقاله های موضوعی عرضه کرده اند، موجود است. بیشتر منابعی که بهمن محصص را موضوع بررسی خود قرار دادهاند، به صورت مقالههایی دربارۀ هنرمند و برخی آثار وی، یا مصاحبه هایی با شخص بهمن محصص دربارۀ نوع تفکر و زبان هنری اوست. کتابی از مجموعه آثار محصص در سال ۱۹۷۷ با مقدمۀ مختصر جوزپه سلواجی، منتقد ایتالیایی، در رم و به زبان ایتالیایی با ترجمۀ انگلیسی به طبع رسیده است که توصیف و نقدی است بر برخی آثار او. لیکن پژوهشی از این دست که اندیشه و هنر بهمن محصص را در پسزمینۀ تعیین و تشخیص جایگاه وی در هنر نوگرای ایران موضوع بررسی و مداقه قرار دهد، مسبوق به سابقه نیست.
۱-۸) روش تحقیق (گردآوری اطلاعات):
گردآوری اطلاعات به شیوۀ کتابخانهای صورت خواهد پذیرفت و از جستجوی اینترنتی نیز برای دستیابی به مقالات، به ویژه آن دسته از مقالاتی که در خارج از کشور نگاشته شده اند، استفاده شده است. در مواردی اطلاعات مرتبط با زندگی یا هنر بهمن محصص، از طریق مصاحبۀ مستقیم با برخی از هنرمندان همنسل یا خویشان ایشان گردآوری و تهیه شده است.
۱-۹) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات:
تجزیه و تحلیل اطلاعات بر مدار نظام زیباییشناسی و با عطف به نظریاتی که در باب هنر نوگرای ایرانی به طور کلی و هنر و اندیشۀ بهمن محصص به طور اخص، توسط صاحبنظران و منتقدان و نیز خود هنرمند عرضه شده است، صورت خواهد پذیرفت.
۱-۱۰) محدودیتها و مشکلات تحقیق
کتابی که به سیر تطور آثار هنری بهمن محصص، مجسمه و آثار تصویری، به طور مبسوط پرداخته باشد وجود ندارد و تنها کتاب در دسترس، به آثار اولیۀ او پرداخته و به زبان انگلیسی است که مجموعه ای است از آثار تصویری و توضیحی بسیار گزیده دربارۀ نگرش این هنرمند. متأسفانه بهمن محصص در سال ۱۳۸۹ چشم از جهان فروبست و بنابراین امکان مصاحبۀ مستقیم از ایشان نیز حاصل نشد. اطلاعات گردآوری‌شده در این پژوهش حاصل مقالات و مصاحبه ها و یک فیلم ویدئویی از این هنرمند ارزشمند ایرانی است که متأسفانه آن چنان که در خور اوست شناخته نشده است.
قبل از شروع موضوع و ورود به فصول اصلی لازم می‌دانم که توضیحی کوتاه درباره‌ی بعضی از واژگان و اصطلاحات استفاده‌شده در متن داشته باشم.
مدرن: مدرن به معنای رویارویی امروز با گذشته و یا مقابله‌ی پدیده‌های تازه با امور کهن و سنت‌هاست. واژه مدرن همراه با معانی اصلی آن یعنی «کنونی و امروزی» باقی مانده است رومانتیک‌ها در این زمینه می‌گویند «هنر مند باید مدرن باشد و مدرن بودن مسئو لیت و وظیفه اوست» (احمدی، ۱۳۸۰، صص ۴,۵).
مدرنیته: شروع آن در دوران رنسانس قرن ۱۴ و ۱۵ و ۱۶ بوده است و مفهوم آن خردورزی انسان (امانیته) و محصول تفکر مدرنیته پس از ۳ قرن منجر به مدرنیسم می‌شود؛ یعنی مدرن بودن و به همین دلیل «مدرنیست» را به عنوان برابر این واژه در زبان فارسی پیشنهاد کرده‌اند (م.آشوری، ۱۳۷۴، ص۲۳۰).
میتوان مدرنیته را چون حاصل مصدر در نظر گرفت و «امروزگی» خواند هر چند با توجه به تبار لاتین «مدرن» برابر درستی به نظر می‌آید ولی تمامی معناهای مدرنیته را نمی‌رساند (احمدی، ۱۳۸۰، ص ۹).
مدرنیسم: (نو گرایی) به طور اعم اصطلاحی است که به روش و بیانی که ویژه روزگار نو باشد اطلاق می‌شود. در هنر و ادبیات، به معنای گسستن خودآگاهانه از گذشته و جستجوی قالب‌های جدید برای بیان است و به خصوص، بر جنبش‌های پیشتاز نیمه نخست سده بیستم دلالت می‌کند. مدرنیسم در هنرهای بصری، از یک رشته تحولات اجتماعی، فرهنگی و هنری اروپا در سده‌ی نوزدهم ناشی شد تلاش برای رهایی از بن بست هنر آکادمیک- که خود عصاره‌ی سنت طبیعت‌گرایی بود و هنرمندان نو جو را به تجربه‌های جدید کشاند. (پاکباز، ۱۳۷۸، ص ۵۳۶).
به تعبیر ساندرو بُکولا: «مدرنیسم به مثابه یک عصر فرهنگی مستقل و دارای پارادایم خاص از حدود سال ۱۸۷۰ آغاز می شود و تحولی منسجم ، پیوسته و با معنا را نشان می دهد . ایده ی اساسی مدرنیسم - تصور واقعیت نامشهود و وحدت بنیادین کل هستی ، نظم عام و فراگیر نیروهای فیزیکی ، زیستی ، روانی و فکری - فرم و بیان هنری نوینی را ایجاب می کند. سیر تحول هنر مدرنیسم را می توان در مراحل
پیشا کلاسیک ،کلاسیک ، پسا کلاسیک ، منریسم و بارُک پیگیری کرد» (بُکولا، ۱۳۸۷، ص ۱۲).
فصل دوم
