۲-۱۴-۱- اهمیت تغذیه در بهداشت و سلامتی
اثر مستقیم تغذیه بر تندرستی انسان از دیر باز شناخته شده است. انسان از قرن ها قبل با تجربه و آزمایش پی به روش صحیح تغذیه برده و در طی هزاران سال افراد انسانی تغذیه نموده و رشد کرده اند و آنهایی که در اثر همان تجارب، تغذیه صحیحی داشته اند. از زندگی سالم تر و طولانی تری برخوردار بوده اند (حلم سرشت و دل پیشه، ۱۳۷۹: ۶). تغذیه صحیح یکی از عوامل مهم حیاتی می باشد که نه تنها در تأمین سلامت و بهداشت شخصی بلکه در بهبود وضع خانواده و جامعه نیز مؤثر می باشد. با بهره گرفتن از غذای لازم و کافی، جنبش و حیات، کارایی و رضایت کار، رضایت خاطر، نشاط زندگی و قدرت مبارزه با مشکلات در انسان تأمین می شود. به علاوه سلامت و بهداشتِ نسل های بعدی نیز تضمین و افزون می گردد. گرچه ظرفیت تفکر و اندیشه صحیح و توانایی و قدرت عضلانی تا حدی امری توارثی است، لیکن نوع تغذیه بر روی سازندگی و حفظ و پرورش آنها تأثیر غیر قابل تردیدی دارد.
نوع تغذیه هر ملتی ارزش و مفهوم وضع اقتصادی و سیاسی و بین المللی افراد و اهالی آن جامعه را مشخص می سازد (پویه، ۱۳۷۵: ۷۰-۶۹).
به هر تقدیر گاه سوء تغذیه گریبانگیر عده ای از افراد جامعه می شود، در بیان مصائب و معضلات ناشی از فقر غذایی و سوء تغذیه، علایم عمده ای را که کمبودهای تغذیه ای موجب پیدایش و بروز آنها می گردد فهرست وار به قرار زیر می باشند:
- لاغری بیش از حد
- ضعف و ناتوانی شدید جسمی و روانی و بی علاقگی به کار و گاهی حتی بی میلی به غذاها
- اشکال در تمرکز حواس و از دست دادن تدریجی میل و علاقه به مسائلی که معمولاً در دوران سلامتی مورد توجه کامل شخص می باشند.
- بی خوابی شدید
- عصبانیت، بدخویی و عدم تحمل و زود رنجی و حالات مشابه آنها.
- شیوع کم خونی ها (حلم سرشت و دل پیشه، ۱۳۷۹: ۸)
یکی دیگر از عوارض سوء تغذیه، معلولیت هاست که در صورت دریافت ناکافی غذا، کودکان دچار معلولیت های استخوانی، بینایی و… می شوند. بعضی مواقع مغز نمی تواند به خوبی رشد نموده و لذا کودک دچار عقب ماندگی ذهنی می شود (یانگ و درستن، ترجمه پارسی نیا، ۱۳۷۳: ۱۳۰ و۹۳).
عوارض دیگر شامل کاهش رشد جسمی، ناتوانی مغز در یادگیری به علت نقص مغز و پایین آمدن ضریب هوشی می باشد (مرتضوی نائینی،۱۳۸۱: ۲).
اما علاوه بر عوارض ذکر شده در باب کمبودهای تغذیه ای، «تغذیه» مسئول وقوع بسیاری از سرطان هاست. رژیم های غذایی ضعیف با سرطان های سینه، معده، رحم، داخل رحم، راست روده، روده بزرگ، کلیه ها، روده کوچک، لوزالمعده، کبد، تخمدان، مثانه، پروستات، دهان، حلق، تیرویید و مری همراه است (کرتیس، ترجمه فتحی آشتیانی و عظیمی آشتیانی، ۱۳۸۷: ۱۴۰).
در پیدایش رسوب های چربی در رگ های خونی، کلسترول، مُجرم غذایی اصلی است، عوامل تعیین کننده غلظت کلسترول در فرد، بخشی ارثی و بخشی مربوط به شیوه زندگی هستند. رژیم غذایی عاملی مهم است؛ بعضی از مواد غذایی، از قبیل تخم مرغ، بسیاری از فرآورده های شیری و گوشت های پر چرب مقدار فراوانی کلسترول دارند به علت اهمیت ارث بایستی رژیم غذایی و کلسترول خون کودکانی که پدر و مادرشان در سنین جوانی به بیماری قلبی دچار بوده اند، مورد ارزیابی قرار گیرد. گرفتگی رگ های خونی ممکن است از دوران کودکی شروع شود و کودکان باید عادت های غذایی خوبی را از سنین پایین فراگیرند تا مجبور نشوند در سنین بالاتر، برای رهایی از عادت های دیر پا تلاش کنند.

شیوه زندگی و رژیم های غذایی عاملی مؤثر در پیدایش فشار خون بالا هستند، بسیاری از رژیم های غذایی مانند نمک فراوان، گوشت ها، چیپس و غلات فراوری شده به علت داشتن سدیم فراوان، یا برخی از نوشیدنی ها به علت ورود کافئین زیاد به بدن مانند قهوه، چای پررنگ و نوشابه های کولا به علت افزایش واکنش شخص در برابر فشارهای عصبی سبب افزایش فشار خون شوند.
به طور کلی می توان گفت که اغلب عوامل خطرزا با نحوه زندگی یا رفتار فرد مانند سیگار کشیدن و رژیم غذایی غیر بهداشتی، ارتباط دارند. بعضی از عوامل خطرزای رفتاری که با دلایل عمده مرگ مرتبط اند به قرار زیر هستند:
۱- بیماری های قلبی: سیگار کشیدن، خوردن غذاهای دارای کلسترول بالا، بی تحرکی و ورزش نکردن.
۲- سرطان: سیگار کشیدن، رژیم غذایی نامناسب.
۳- سکته مغزی: سیگار کشیدن، خوردن غذاهای دارای کلسترول بالا، بی تحرکی و ورزش نکردن.
اغلب مردمی که دچار این بیماری ها می شوند، دست کم مدت کوتاهی زندگی می کنند و بعد یا بهبود می یابند یا اینکه به تدریج از دست می روند. امروزه، قسمت عمده ای از مخارج پزشکی، در نتیجه بی مسئولیتی آن گروه از مبتلایانی است که به شیوه ای زندگی می کنند که به این مشکلات بهداشتی می افزایند (سارافینو، ترجمه احمدی ابهری، ۱۳۸۴: ۴۳).
به دلیل اهمیتی که تغذیه دارد بسیاری از صاحبنظران حوزه های مختلف تعلیم و تربیت، روانشناسی، سلامت و… به بررسی این مسئله و اهمیت و ارضای مناسب آن و ارتباط آن با شاخص های توسعه پرداخته اند. یکی از صاحبنظران برجسته ای که نیازهای اساسی را مورد مطالعه قرار داد، آبراهام مازلو^[۹۳] است. وی انواع نیازها را بر حسب سلسله مراتب در هرم زیر ارائه داده است (نمودار ۲-۸)
نیازهای بدنی
امنیت
عشق و تعلق
خودشکوفایی
درک و دانش
مراتب ارضای نیازها
خود شکوفایی
اجتماعی
احساس ارزشمندی
فردی
نمودار ۲-۸ سلسله مراتب نیازها (میرزابیگی،۱۳۸۷:۱۲۱).
همانطور که در هرم پیداست قاعده هرم که گسترده ترین بخش آن است به نیازهای بدنی اختصاص یافته است، از این رو تغذیه^[۹۴] همواره به عنوان موضوع مهم زندگی بشر از ابتدا تاکنون بوده است، زیرا ادامه حیات و انجام فعالیت، بدون غذا ممکن نیست. صدها میلیون کودک در جهان به علت سوء تغذیه و فقر، از رفتن به مدرسه خودداری می کنند و چنانچه به مدرسه بروند، ترک تحصیل می نمایند. آنان از درس خواندن خود بهره ای نمی گیرند، زیرا سوء تغذیه موجب توقف رشد فکری و ذهنی دانش آموزان می گردد ( مرتضوی نائینی، ۱۳۸۱: ۲). از یک طرف، یکی از میزان های مهم سنجش بهداشت خوب در جامعه، وضعیت تغذیه ای مردم آن جامعه است. بنابر همین نکته مهم است که گفته می شود: «غذا باید به عنوان اولین نکته در زمینه انجام کار بهداشتی در جامعه مورد توجه قرار گیرد و در این توجه به تغییر عادات و نگرش ها اهمیت زیادی داده شود زیرا به محض آنکه مردم از ظرفیت خودشان برای انجام کاری مؤثر اطمینان یافتند، نگرش و رفتار آنها ممکن است تغییر کند و این تغییر بسیار مهم است زیرا ادامه کار از درون یعنی از خودِ مردم خواهد بود.
پرداختن به این امور و ارضای مناسب نیازهای اساسی بسیار مهم می باشد زیرا نقش این ارضا می تواند در سلامت روانی، رشد شخصیت، موفقیت در زندگی از جمله در پیشرفت تحصیلی کودکان و نوجوانان تأثیری بسزا داشته باشد همانطور که در سوی دیگر بی توجهی و عدم ارضای مناسب نیازهای اساسی می تواند اختلالات جسمی و روانی متعددی را موجب شود و فرد را از موفقیت لازم باز دارد (میرزابیگی، ۱۳۸۷: ۱۲۲).
اما در بررسی مسائل تغذیه بایستی به عواملی که در ترجیحات غذایی فرد تأثیر دارند نیز پرداخته شود زیرا پی بردن به این عوامل در بسیاری از جنبه ها می تواند در شناسایی و اندازه گیری سلامت و بهداشت جامعه مؤثر و مفید واقع شود. ترجیحات غذایی افراد به وسیله عوامل زیستی، روانشناختی و اجتماعی تعیین می شود. در سراسر جهان، بیشتر مردم- حتی نوزادان- مزه شیرین را دوست دارند و از مزه تلخ بیزارند. به نظر می رسد این ترجیحات غذایی ارثی است. شواهد دیگری در دست است که نشان می دهد مواد شیمیایی موجود در مغز، فرد را به خوردن غذاهای چرب وا می دارند و بدین وسیله مراکز لذت در مغز را فعال می کنند. اما افراد تحت تأثیر تجارب فردی و اجتماعی نیز ترجیحات غذایی پیدا می کنند. کودکان بعضی غذاها- و نه همه غذاها- را، بسته به شرایط فرهنگی و اقتصادی، می پذیرند و صرف قرار گرفتن یک ماده غذایی در دسترس می تواند میل آنها را به آن افزایش دهد. همچنین فرد به طور مستقیم یا از طریق آگهی های تبلیغاتی تلویزیونی، میل بیشتری به آن پیدا می کند (سارافینو، ترجمه احمدی ابهری، ۱۳۸۴: ۴۰۱ و ۳۶۹).
یکی از فاکتورهای مهم دیگر در بعد مسائل روانشناختی عادات و طرز تلقی های مردم از تغذیه است بسیاری از مشکلات اصلی تغذیه ناشی از عادات غلط مردم است که گاه خود، ریشه در مشکلات فرهنگی جامعه، آداب و رسوم و اعتقادات و نگرش مردم آن جامعه دارد. البتّه نباید فراموش کرد که گاه مشکلات تغذیه ریشه در مسائل اقتصادی و بضاعت کم مالی مردم دارد، بررسی این مسائل به منظور حل مشکلات تغذیه در جامعه ضروری به نظر می رسد ( ورنر، ترجمه پارسی نیا، ۱۳۷۲: ۲۸۰-۲۷۸).
۲-۱۴-۲- نیازهای تغذیه ای نوجوانان
زمانی که کودکان به نوجوانی می رسند، سلامت جسمانی را به صورت گسترده تری در نظر می گیرند، به طوری که آن را صرفاً فقدان بیماری نمی دانند. از نظر نوجوانان، سالم بودن یعنی عمل کردن جسمانی، عقلانی و اجتماعی به بهترین وجه. در تأیید این دیدگاه جدید، فرا رسیدن بلوغ جنسی با مسایل تندرستی تازه ای همراه است. یکی از این مسائل افزایش نیازمندی های نوجوانان به مواد مغذی و انرژی بالاست (Stanfield; 1997). رشد سریع بدن در دوره نوجوانی نیاز بدن را افزایش می دهد، در همان دوره رشد، پسرها روزانه ۲۷۰۰ کالری و پروتئین و دخترها به خاطر جثه و توده عضله کوچکتر، تقریباً۲۲۰۰ کالری و قدری کمتر از پسرها به پروتئین نیاز دارند (برک، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۳: ۱۹-۱۸).
در سنین بلوغ معمولاً اشتها برای خوردن مواد غذایی مورد نیاز، کافی و مناسب است ولی گاهی انتخاب نوع غذا یا مطبوعی و مزه غذا ممکن است برای نوجوان خوشایند نبوده و او را نسبت به صرف غذا بی رغبت کند. همچنین پیروی از مد لاغری در دختران و احساس یا میل به آزاد بودن و مستقل از خانواده غذا خوردن نیز ممکن است موجب مصرف ناکافی غذا در حد نیاز شود (نوری، ۱۳۸۵: ۳۸۶). در اثر رژیم های غذایی نا مرغوب نیازمندی های غذایی افزایش می یابد. نوجوانان بیشتر از هر گروه سنی دیگر غذاهای بدون کالری مصرف می کنند، این عادات خوردن در صورتی خیلی زیان بخش هستند که برای مدت طولانی ادامه یابند (برک، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۳: ۱۹).
اما گروه های غذایی را بر حسب اهمیت می توان در هرم زیر نشان داد (شکل ۲-۹)
شکل ۲-۹: هرم راهنمای غذا: در نمودار بالا گروه های مختلف مواد غذایی که باید روزانه در رژیم غذایی سالم وجود داشته باشند، نشان داده شده است. توصیه می شود مقادیر کمتری از مواد غذایی ای که در سطوح بالای هرم هستند، و مقادیر بیشتری از مواد غذایی که در سطوح پایین قرار دارند، مصرف شوند (سارافینو، ترجمه احمدی ابهری، ۱۳۸۴: ۳۹۴).
همان طور که از هرم پیداست مواد مغذی موجود در غذا بر۵ نوعند:
۱- پروتئین ها ۲- هیدرات های کربن ۳- چربی ها ۴- ویتامین ها ۵- مواد معدنی
این مواد باید به اندازه کافی توسط غذاهای روزانه به بدن برسند تا رشد کودکان و نوجوانان و سلامت آنها تأمین گردد (پویه، ۱۳۷۵: ۷۱-۷۰). شکل۲-۱۰ گروه های غذایی که وجود آنها در برنامه غذایی نوجوان ضروری اند را نشان می دهد.