۱-۸-۴ ردیابی تاریخ بشر و مطالعات جمعیتی
باستان شناسان با بررسی و مقایسه توالی DNA انسانهای امروزی با افراد مرده، به کشف منشأ تکاملی انسان امروزی و مسیرهای استقرار انسان در کره زمین میپردازند. این زمینه تحقیقاتی آرکئوژنتیک[۵۱] نامیده میشود(۳۵).
ردیابی مهاجرت انسانی در طول تاریخ با بهره گرفتن از آنالیز DNA روش نوینی است. هدف از این کار تخمین ارتباط میان جمعیت ها بر اساس شباهتها و تفاوتهایDNA آنها است. به همین منظور پروژهی عظیمی در سال۲۰۰۵ به منظور ردیابی تاریخ بشر انجام شد که در آن از ده ها هزار نفر از افراد در سراسر جهان آزمایش به عمل آمد. اساس کار بر این مطلب است که اگر تکامل ژنومها به دلیل انباشتگی جهش ها رخ داده باشد، بنابراین میزان اختلاف در توالی نوکلئوتید های دو ژنوم می تواند زمان حضور جد مشترک آنها را مشخص نماید. انتظار می رود دو ژنومی که اخیرا از یکدیگر جدا شده اند در مقایسه با دو ژنومی که جد مشترک آنها قدیمیتر است، اختلاف کمتری داشته باشند(۳۶).
در مطالعه روی یافتن مبدا انسانهای امروزی و الگوی جغرافیایی مهاجرتهای بشر از مطالعهی ژنها در جمعیتها میتوان استفاده کرد. بدین منظور ژنهای انتخابی جهت بررسی باید دارای گوناگونی باشند. در صورت فقدان گوناگونی ژنها، اطلاعات فیلوژنتیکی بدست نمیآید، زیرا همهی افراد حتی اگر به جمعیتهای مجزایی تقسیم شده باشند که تنها به صورت متناوب با یکدیگر آمیزش داشتهاند، همچنان دارای همانندیهای بسیاری خواهند بود. بدین معنی که توالی DNA مورد استفاده در آنالیز فیلوژنتیکی باید از متنوع ترین توالیهای متغیر باشد(۳۶).
در انسان از سه نوع توالی استفاده میشود :
-
- ژن های چند آللی مانند اعضای خانوادهی HLA، که اشکال بسیار متفاوتی دارند .
-
- ریز ماهوارهها که STR ها نیز جز این گروه به حساب میآیند .
-
- DNA میتوکندریایی که به دلیل فقدان سیستمهای ترمیمی موجود در هستههای سلول انسان که نسبتا به سرعت دچار انباشتگی نوکلئوتیدی میشوند. انواع مختلف DNA میتوکندریایی موجود در یک گونه را هاپلوگروه[۵۲] مینامند(۳۶).
باید توجه نمود که آللها و هاپلوگروههای مختلف به طور همزمان در جمعیتها وجود دارند. به این ترتیب این لوکوسها چند شکلی[۵۳] بوده و به کمک مقایسه ترکیب آللها و یا هاپلوگروههای آنها میتوان اطلاعات مربوط به وابستگی بین افراد مختلف را بدست آورد. به دلیل جهشهای ایجاد شده در سلولهای تولید مثلی هر یک از موجودات، آللها و هاپلوگروههای جدیدی در جمعیت ظاهر میشوند. هر یک از آللها، فراوانی آللی[۵۴] خود را دارند که در طول زمان به دلیل انتخاب طبیعی[۵۵] و تغییر ژنتیکی اتفاقی[۵۶] تغییر میکند. انتخاب طبیعی به دلیل تغییر در تناسب (توانائی یک موجود جهت بقا و تولید نسل) رخ میدهد و بنابر نظریهی داروین منجر به حفظ انواع مناسب و از بین رفتن انواع زیان آور میگردد. به این ترتیب انتخاب طبیعی، فراوانی آللهای کاهندهی تناسب را کم کرده و فراوانی آللهای افزایندهی تناسب را افزایش میدهد. در حقیقت در یک جمعیت آللهای اندکی ایجاد میشوند که تاثیر قابل توجهی بر تناسب موجود داشته باشند، اما همچنان فراوانی آنها به دلیل تغییر ژنتیکی اتفاقی که جز جدا نشدنی طبیعت تولد،تولید مثل و مرگ است در حال تغییر میباشد. به دلیل انتخاب طبیعی یا تغییر ژنتیکی اتفاقی ممکن است یک آلل در جمعیت غالب شده و فراوانی آن به صد در صد نیز برسد، به طوریکه این آلل در جمعیت تثبیت شود. اگر یک گونه به دو جمعیت تقسیم شود به طوریکه آمیزشهای فراوانی بین دو جمعیت رخ ندهد، فراوانی آلل در دو جمعیت به طور مختلف تغییر میکند. بنابراین پس از چند ده نسل این دو جمعیت ویژگیهای ژنتیکی مجزایی را کسب میکنند. سرانجام جایگزینی ژنی متفاوتی در این دو جمعیت اتفاق میافتد ولی حتی قبل از آن نیز میتوان از روی اختلاف فراوانی آللی در دو جمعیت، آن دو را از هم باز شناخت(۳۶).
محققان طی سالها تحقیقات در سراسر جهان با بهره گرفتن از اصول تئوری اطلاعات، پارامترهای عمومی برای هر جمعیت را به منظور تعیین مقدار اطلاعاتی که مارکرهای STR در جمعیتها به ما میدهند، تعریف کردند. در یک نمونهگیری از مارکرهای افراد از سراسر جهان، مارکرهایی که بیشترین چندشکلی را در میان جمعیتهای مختلف داشتند و منحصر به جمعیتهای خاص بودند، انتخاب شدند .امروزه از این مارکرها برای بررسی تنوع و تفاوت میان جمعیتها استفاده میشود(۳۷).
۱-۹ سایر کاربردهای مارکرهای STR
مارکرهای مختلف STR تحت عنوان کیت های تجاری مختلف در کنار تستهای تعیین هویت کاربردهای گستردهی دیگری دارند که از مهم ترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
-
- جمع آوری سلول های جنینی از خون مادر؛
-
- بیماری های نقشهی ژنومی؛
-
- مشخص نمودن خطوط سلولی؛
-
- تعیین هویت افراد استفاده کنندهی سرنگ مشترک؛
-
- تشخیص کلونهای موفق؛
-
- بررسی و نظارت بر روی پیوند عضو؛
-
- تشخیص کایمرهای ژنتیکی؛
-
- تشخیص تومورهای سرطانی(۲۶).
۱-۹-۱ جمع آوری سلول های جنینی از خون مادر
هنگامی که یک خانم باردار است تعدادی از سلولهای جنینی میتوانند از راه جفت وارد جریان خون مادر شوند. جمع آوری این سلول ها که تحت عنوان micro chimerism خوانده میشود و بررسی آنها با مارکرهای STR یک روش غیر تهاجمی برای تعیین رابطهی پدر فرزندی است. همچنین با بهره گرفتن از این روش میتوان جنسیت جنین را نیز تعیین نمود(۲۶).
۱-۹-۲ نقشهی ژنوم بیماریها
اسکن ژنوم انسان برای شناسایی نقشه ژنوم بیماریها به طور معمول با بهره گرفتن از حدود چهارصد نشانگر STR در سراسر ژنوم در فواصل ۱۰ سانتی مورگان انجام میشود. مرکز تحقیقات بیماریهای ارثی در طول سال ها مطالعات و آزمایشات بسیاری را روی صدها نفر با بهره گرفتن از مارکرهای STR انجام داده است. هدف از این آزمایشات یافتن ارتباط میان فراوانی آللی در جمعیت های مختلف و بیماری های ژنتیکی بود. در پژوهشهای صورت یافته ارتباط میان برخی مارکرها و بیماریها مشخص شد. پس از آن از مارکرهای مذکور میتوان برای شناسایی تعیین دقیق محل ناشناختهی ژن بیماری استفاده کرد(۲۶).
۱-۹-۳ تعیین هویت افراد استفاده کننده از سرنگ مشترک
یکی دیگر از کاربردهای مارکرهایSTR نشان دادن به اشتراک گذاری سرنگ در میان مصرف کنندگان مواد مخدر است. با این روش و با استفاده ازجایگاه D8 آزمایشگاه قادر به تشخیص هویت فرد و یا افرادی است که از یک سرنگ مشترک برای تزریق مواد مخدر استفاده کردهاند. با این روش میتوان هویت شخصی را که منشا انتقال بیماری عفونی بوده و از سرنگ مشترک با سایر افراد استفاده میکرده تعیین نمود(۲۶).
۱-۹-۴ تشخیص کلونهای موفق
هنگامی که یک موجود کلون میشود ازSTR Typing برای آزمایش آن موجود استفاده میشود. برای مثال در کلون کردن موجوداتی مانند سگ و گربه. این روش برای آزمودن میزان موفقیت در کلون کردن به کار میرود. اگر یک پروفایل STR یکسان میان موجود کلون شده و سلولهای مادری اولیه مشاهده نشود، در این صورت کلون کردن موفقیت آمیز نبوده(۲۶).
۱-۹-۵ بررسی و نظارت روی پیوند عضو
از کاربردهای دیگر مارکرهای STR، نظارت پیوند سلولهای پیوند شده بعد از پیوند مغز استخوان است، آزمایش STR از فردی که پیوند گرفته میتواند در تشخیص نارسایی پیوند مفید واقع شود(۲۶).
۱-۹-۶ تشخیص کایمرهای ژنتیکی
Chimerism حضور دو خط سلولی ژنتیکی متفاوت در یک ارگانیسم است که میتواند از طریق پیوند سلولهای بنیادی خونی و یا انتقال خون و یا به طور ارثی در شخص اتفاق بیفتد. در سال ۲۰۰۴ آزمایشی روی افراد دهنده و گیرندهی پیوند انجام شد که توانایی بالای ۲۷ نشانگر STR به کار گرفته شده، ازجمله نشانگرهای CODIS در تشخیص کایمرها شگفت انگیز بود(۲۶).
۱-۹-۷ مشخص نمودن خطوط سلولی
در آزمایشگاه خطوط سلولی میتوانند با سایر خطوط سلولی آلوده شوند. در نتیجه ممکن است با هم مخلوط و یا به یکدیگر تبدیل شوند احراز هویت خط سلولی انسان در حال حاضر به وسیله ی سازمانی در آمریکا انجام شده است. به کمک مارکرهای STR میتوان آلودگی متقاطع بین خطوط سلولی مختلف را به سرعت کشف کرد و همچنین میتوان برای مشخص کردن خطوط سلولی انسان به عنوان یک مرجع جهانی سود جست. در طول چند سال گذشته بیش از ۵۰۰ خط سلولی از انسان به کمک این روش و با بهره گرفتن از ۸ جایگاه STR بدست آمده است(۲۶).
۱-۹-۸ تشخیص تومورهای سرطانی
فقدان هتروزیگوسیتی[۵۷] (LOH) پدیدهای است که در آن حذف در یک ناحیهی لوکوس منجر به عدم تکثیر در PCR میشود، به طوری که یک هتروزیگوت واقعی به عنوان یک هموزیگوت به نظر می رسد. این پدیده در بسیاری از افراد مبتلا به تومورهای سرطانی دیده میشود. بررسی روی بافت های سرطانی با بافت نرمال با بهره گرفتن از STR نشان میدهد که جایگاه های مختلف در بافت سالم ارتفاع بلندتری نسبت به بافت های سرطانی نشان می دهند؛چرا که LOH سبب حذف در آن ناحیه شده است(۲۶).
۱-۱۰ روشهای کلی شناسایی هویت افراد در سطح مولکولی
دو روش کلی برای شناسایی هویت افراد در سطح مولکولی عبارتند از:
-
- اثر انگشت ژنتیکی[۵۸] از طریق هیبرید کردن با DNA جستجوگر
-
- تعیین الگوی [۵۹]DNA با PCR توالیهای کوتاه تکراری(۳۸).
۱-۱۰-۱ روش انگشتنگاری ژنتیکی از طریق هیبرید کردن با DNA جستجوگر