اثربخشی برنامه آموزش مؤلفه‌های تاب آوری در کاهش سطح اعتیادپذیری، با بسیاری از پژوهش‌هایی که در این زمینه اجرا شده از قبیل؛ پژوهشی که در مورد استفاده از برنامه‌های مبتنی بر تاب آوری در مدرسه به منظور پیشگیری از سوء مصرف مواد توسط زانس، شاریان ، تورنر، سندرا، نورمن^[۱۱۷] (۱۹۹۳) اجرا شد، همخوانی دارد.
ادبیات پژوهشی حاکی از آن است که در زمینۀ پیشگیری از سوء مصرف مواد، برنامه‌های ارتقاء تاب آوری موفقیت آمیز هستند. هرچند بیشتر پژوهش‌ها در زمینه تاب آوری و عوامل محافظتی در حوزه‌های دیگری اجرا شدند(بنارد و مارشال^[۱۱۸]،۲۰۰۱). میدل میس^[۱۱۹](۲۰۰۵) تحقیقی به منظور مقایسه رویکردهای چند وجهی مبتنی بر تاب آوری و رویکردهای فرایند مدار با هدف پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی اجرا کرد. هدف از اجرای این مطالعه ارائه راهبردی به منظور آماده کردن کودکان برای مقابله با خطراتی بود که در طول زندگی با آن مواجه می‌شوند.نتایج نشانگر آن بود که رویکردهای مبتنی بر تاب آوری در این زمینه بسیار مؤثر است.نتایج این پژوهش نشان داد که بین آسیب پذیری در برابر مواد و تاب آوری رابطۀ معنی داری وجود دارد. این یافته همسو با مطالعاتی است که در این زمینه انجام گرفته است، از جمله راتر^[۱۲۰](۱۹۹۹) لوتار، و همکاران ( ۲۰۰۰) در توضیح این یافته‌ها که نقش تاب آوری با آسیب پذیری در برابر مواد را بیان نموده به این نکته مهم که عوامل مؤثر بر تاب آوری عبارتند از عزت نفس بالا، مهارت‌های قوی حل مسأله، پیوند قوی با مؤسسات آموزشی، داشتن دوستانی که مواد مصرف نمی‌کنند و مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی قوی و مسائل مهمی از این قبیل می‌توان اشاره نمود.

۱۲-۲ تحقیقات مرتبط داخلی
پژوهش‌های سامانی، جوکار و صحراگرد،(۱۳۸۶)، جوکار(۱۳۸۶) رحیمیان بوگر(۱۳۸۵)؛ کاوه (۱۳۸۸) مؤثر بودن تاب آوری را در بهبود کیفیت زندگی نشان می‌دهد. در پژوهشی بر روی والدین کودکان کم توان ذهنی،این نتیجه بدست آمد؛ در صورتی که بتوان تاب آوری والدین دارای کودکان کم توان ذهنی را بالا برد می‌توان باعث افزایش کیفیت زندگی آنها نیز شد. (حق رنجبر، کاکاوند، برجعلی و برماس،۱۳۹۰).
یافته‌های پژوهش کاوه، علیزاده، دلاور و برجعلی (۱۳۹۰) نشان دهنده این است که برنامۀ آموزش تاب آوری، باعث افزایش برخی از اجزاء و مؤلفه‌های کیفیت زندگی والدین دارای کودک کم توان ذهنی می‌شود.
در تحقیقی که مؤمنی و شهبازی راد(۱۳۹۱) انجام دادند، بین تاب آوری و کیفیت زندگی رابطۀ مثبت معناداری وجود داشت به نحوی که با افزایش میزان تاب آوری، کیفیت زندگی هم افزایش می‌یافت.
پژوهشی نشان داد سطح کیفیت زندگی مادران دارای فرزندان مبتلا به سرطان که تحت آموزش تاب آوری قرار گرفتند نسبت به مادرانی که از این آموزش‌ها برخوردار نبوده اند پیشرفت بهتری داشته اند.آموزش تاب آوری تأثیر معناداری بر مؤلفه‌هایی چون سلامت روان، عملکرد پایین، سرزندگی، درد بدنی، سلامت عمومی، نقش هیجانی داشته است در حالی که چنین اثری بر روی مؤلفه‌های عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی وجود نداشته است. این پژوهش به این نتیجه می‌رسد که آموزش تاب آوری در افزایش تاب آوری و کیفیت زندگی مادرانی که فرزندانشان مبتلا به سرطان شده اند مؤثر بوده است.(حسینی قمی،ابراهیمی قوام،علومی،۱۳۸۹).
در پژوهشی که توسط زرین کلک(۱۳۸۹) انجام شد این نتیجه بدست آمد که آموزش مؤلفه های تاب آوری بر کاهش آسیب پذیری نسبت به اعتیاد و تغییر نگرش دانش آموزان نسبت به مصرف مواد مؤثر است. برنامه‌های مبتنی بر تاب آوری امروزه در بسیاری از زمینه‌ها مانند پیشرفت تحصیلی، جلوگیری از بزهکاری و سوء استفاده‌های جنسی و پیشگیری از سوء مصرف مواد مورد استفاده قرار می‌گیرند. هرچه این آموزش‌ها جامع تر باشند و در سنین پایین تری ارائه شوند تأثیرگذاری آنها بیشتر خواهد بود. در بسیاری از کشورها برنامه‌های مبتنی بر تاب اوری در سنین پیش دبستانی و دبستان به اجرا در می‌آیند تا تأثیرات ماندگاری را ایجاد کنند.
۱۳-۲ جمع بندی فصل دوم
تاب آوری باعث سازگاری هر چه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی می گردد، تاب آوری به زبان ساده تطابق مثبت با شرایط ناگوار است. تاب آوری مؤلفه هایی دارد که این مؤلفه ها عبارتند از مهارت حل مسأله، خودکارآمدی، معناداری زندگی، دوستی و روابط اجتماعی، ارتباط مؤثر، خودآگاهی، عزت نفس، کنترل هیجان ها، مسئولیت پذیری و هدف گرایی.
کیفیت زندگی بدین معنا اشاره دارد که افراد بر اساس استانداردهای شخصی خود، راجع به زندگی شان به طور کلی و در حوزه های خاص چگونه فکر می کنند و چه احساسی دارند. سه بعد مهم این مفهوم شامل نظر فرد درباره سلامت کلی خود، رضایت از ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی، اقتصادی زندگی و نیز زیرمجموعههای این ابعاد است . کیفیت زندگی بالا، با رفاه عمومی و این احساس که زندگی ارزشمند است و کیفیت زندگی پایین با نارضایتی و حتی بی علاقگی به زندگی همراه است. در دوره نوجوانی، به این دلیل که فرد با تغییرات سریع مواجه می شود، و اغلب تجربه ای فشارزا می باشد، این احتمال وجود دارد که کیفیت زندگی او کاهش یابد.
رفتارهای تهدید کننده سلامت یکی از مهم ترین چالش های بهداشتی و روانی اجتماعی است که اکثر کشورهای جهان به نوعی با آن درگیر هستند و مشکلات گسترده و شدیدی را بر جوامع تحمیل می نمایند. علیرغم تلاش های بسیاری که در دو دهه اخیر در جهت افزایش آگاهی عمومی نسبت به آسیب و خطر رفتارهای پرخطر صورت گرفته است، همچنان با افزایش روز افزون این رفتارها به ویژه در میان جوانان و نوجوانان رو به رو هستیم، در عصری زندگی می کنیم که آسیب های گوناگون روانی و اجتماعی نظیر"خشونت، در دسترس بودن مواد مخدر و مشروبات الکلی"، رفتارهای نامشروع جنسی در آن بروز و شیوع پیدا کرده است. استفاده از داروهای غیر قانونی در سن ۱۲ سالگی می تواند شروع شود و در سن ۱۵ تا ۱۹ سالگی به اوج خود برسد. برای مثال، مصرف الکل حتی برای مدت کوتاهی نوجوانان را به خطر مشکلات تحصیلی، حوادث رانندگی و مرگ، بزه و خودکشی می اندازد. فعالیت جنسی زودرس، در نتیجه افزایش احتمال حاملگی زودرس و یا بیماری های مقاربتی و سقط جنین و فقر طولانی مدت، مشکلات تحصیلی و اجتماعی و اقتصادی را برای نوجوانان به همراه دارد و درگیری در رفتارهای خشن احتمال درگیری های مسلحانه را فراهم می آورد، بدیهی است که مواجهه طولانی مدت فرزندان با موقعیت های مخاطره آمیز، می تواند سبب ناتوان سازی آنان شود. تاب آوری اغلب در مباحث مربوط به دوران گذار یا تحول، بحران و دیگرشرایط ناگوار مورد بحث قرار می گیرد. ظرفیت تاب آوری یک ویژگی مثبت و مطلوب است و به عنوان خصیصه ای پویا و قابل تغییر در نظر گرفته می شود که می توان آن را با روش های مختلفی از جمله ایجاد عوامل حمایت کننده موجود یا ایجاد عوامل حمایت کننده جدید افزایش داد. تحقیق در زمینه تاب اوری در جمعیت نوجوانان بسیار ضروری است چرا که این افراد در معرض آسیب هستند و اغلب در رفتارهای پرخطر درگیر می شوند. این رفتارها باعث افزایش خطر مرگ و میر زودهنگام، ناتوانی و افزایش بروز بیماری های مزمن می گردند که در دو دهه ی اخیر در کشورهای در حال توسعه نظیر کشور ما به سرعت رو به افزایش بوده است. نتایج تحقیقات نشان دادند آموزش تاب آوری و مؤلفه های آن سطح کیفیت زندگی را افزایش می دهد و رفتارهای پرخطر را کاهش می دهد.
فصل سوم
روش پژوهش
۱-۳ مقدمه
این فصل شامل روش پزوهش، جامعه، نمونه و روش نمونه گیری و معرفی ابزارهای تاب آوری، کیفیت زندگی و رفتارهای پرخطر است و در پایان این فصل نیز به شیوه‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته ایم. فصل سوم به عنوان روش شناسی تحقیق، چهارچوب اقدامات پژوهش را تعیین می‌کند.
۲-۳ روش پژوهش
با توجه به این که هدف ما در این پژوهش بررسی تأثیر آموزش تاب آوری بر کیفیت زندگی و کاهش رفتارهای پرخطر است بنابراین روش تحقیق حاضر از نوع نیمه آزمایشی و طرح آن به صورت پیش آزمون- پس آزمون با گروه آزمایش و کنترل می‌باشد.
۳-۳ جامعه آماری
جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه دانش آموزان دختر دوره راهنمایی استان همدان بود، که در سال تحصیلی ۱۳۹۳-۱۳۹۲ در شهر همدان مشغول به تحصیل بودند.
۴-۳ حجم نمونه و روش نمونه گیری
حجم نمونه ما در این پژوهش ۳۰ نفر از دانش آموزان دختر مقطع سوم راهنمایی و روش نمونه گیری به صورت نمونه گیری در دسترس بود. به این ترتیب ابتدا با مراجعه به مدرسه راهنمایی ولایت و اطلاعات مدیر مدرسه در مورد کلاس ها، افرادی که رفتارهای پرخطر(خشونت) بیشتری داشتند شناسایی شدند که از بین ۵۰ نفر دانش آموز معرفی شده توسط مدیر مدرسه، ۳۰ نفر به طور داوطلبانه انتخاب شدند و در نهایت از طریق گمارش تصادفی به دو گروه ۱۵ نفرهی آزمایش و کنترل تقسیم شدند.
۵-۳ ابزارهای پژوهش
۱-۵-۳ آزمون کیفیت زندگی (SF-36)
فرم کوتاه ۳۶ سوالی (SF-36) یک پرسشنامه معتبر است که به طور گسترده برای ارزیابی کیفیت زندگی، به کار برده می‌شود. این پرسشنامه توسط ویر و شربورن در سال ۱۹۹۲ در کشور امریکا طراحی شد و اعتبار و پایایی آن در گروه های مختلف بیماران مورد بررسی قرار گرفته است. به طور کلی این پرسشنامه روایی و اعتبار بالایی دارد(مک هورنی، وار و راکزک^[۱۲۱]،۱۹۹۳). در ایران این فرم توسط منتظری و گشتاسبی وحدانی نیا و گاندک^[۱۲۲](۲۰۰۵)، با روش ترجمه و ترجمه مجدد به فارسی برگردانده و روی ۴۱۶۳ نفر در رده سنی ۱۵ سال به بالا ( میانگین سنی ۱/۳۵ سال) ، که ۵۲ درصد آنها زن بودند هنجاریابی شده است. ضریب پایانی گزارش شده برای خرده مقیاس‌ها از ۷۷/۰ تا ۹۰/۰ است، به غیر از خرده مقیاس سرزندگی که ۶۵/۰ بود. در مجموع یافتهها نشان دادند که نسخه ایرانی این پرسشنامه ابزاری مناسب برای اندازه گیری کیفیت زندگی در بین جمعیت عمومی است. پرسشنامه SF-36 شامل ۳۶ سوال است، که ۳۵ سوال آن در ۸ خرده مقیاس چند ماده ای خلاصه شده است: ۱- خرده مقیاس کارکرد جسمانی( سوالات ۳ تا ۱۱) محتوای این خرده مقیاس، توانایی انجام فعالیت های زندگی مانند توجه کردن به نیازهای فردی، پیاده روی و نرمش را در بر می گیرد. ۲- خرده مقیاس نقص جسمانی(سوالات ۱۲ تا ۱۵) محتوای این خرده مقیاس به فعالیت های محدود کننده توانایی های جسمانی مربوط می شود، بنابراین به نقش محدودیت هایی که به سبب مشکلات جسمانی ایجاد می شود، اشاره می کند. ۳- خرده مقیاس درد جسمانی( سواالات ۲۰ و ۲۱) محتوای این خرده مقیاس، میزان احساس درد طی ۴ هفته گذشته و تداخل آن با فعالیت های روزمره فرد را ارزیابی می کند. ۴- خرده مقیاس سلامت عمومی( سوالات ۱- ۳۳- ۳۴- ۳۵- ۳۶) محتوای این خرده مقیاس سلامت عمومی را بر اساس ادراک فرد ارزیابی می کند. ۵- خرده مقیاس سرزندگی( سوالات ۲۲- ۲۶- ۲۸- ۳۰) محتوای این خرده مقیاس در خصوص احساس چالاکی انرژی و خستگی است. ۶- خرده مقیاس کارکرد اجتماعی(سوالات ۱۹و ۳۱) محتوای این خرده مقیاس میزان تأثیر مشکلات جسمی و روانی را در انجام فعالیت های اجتماعی و ارتباط با خانواده، دوستان و سایر افراد جامعه مورد ارزیابی قرار می دهد. ۷- خرده مقیاس نقش هیجان (سوالات ۱۶- ۱۷ و ۱۸) محتوای این خرده مقیاس، عوامل هیجانی تداخل کننده با کار یا سایر فعالیت ها را ارزیابی می کند، بنابراین به نقش محدودیت هایی که به سبب مشکلات هیجانی ایجاد می شود، اشاره می کند. ۸- خرده مقیاس سلامت روانی(سوالات ۲۳- ۲۴- ۲۵- ۲۷- ۲۹) محتوای این خرده مقیاس احساس افسردگی و اضطراب را می سنجد. هشت مقیاس در دو بعد سلامت جسمانی و روانی خلاصه می‌گردند. ماده های این مقیاس به روش لیکرت نمره گذاری می شود. این پرسشنامه دارای نمره گذاری به روش معکوس نیز می باشد. بنابراین گزینه هایی که نشان دهنده ی کیفیت زندگی بالاتر هستند بیشترین نمره را می گیرند. دامنه نمرات افراد در این آزمون بین نمره صفر( پایین ترین نمره و بیانگر کیفیت زندگی نامطلوب است) و نمره ۱۰۰( بالاترین نمره و و بیانگر کیفیت زندگی مطلوب است).
۲-۵-۳ مقیاس تاب آوری کانر و دیویدسون (۲۰۰۳)(CD-RIS)
این پرسشنامه را کانر و دیویدسون^[۱۲۳] با مرور منابع پژوهشی ۱۹۹۱-۱۹۷۹ حوزه تاب آوری تهیه کردند. بررسی ویژگی‌های روان سنجی این مقیاس در شش گروه، جمعیت عمومی، مراجعه کنندگان به بخش مراقبت‌های اولیه، بیماران سرپایی روان پزشکی، بیماران با مشکل اختلال اضطراب فراگیر، و دو گروه از بیماران استرس پس از سانحه انجام شده است. این مقیاس براس سنجش ابعاد مختلف تاب آوری گسترش یافته است و احساس توانایی فردی، مقاومت در برابر تأثیرات منفی، پذیرش مثبت تغییر، اعتماد به غرایز فردی، احساس حمایت اجتماعی، ایمان و روی آورد عملگرایانه به روش‌های حل مسأله را شامل می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این مقیاس برای سنجش میزان تاب آوری افراد بزرگسال مناسب است( کانر و دیویدسون،۲۰۰۳؛ کانر، دیویدسون و لی^[۱۲۴]،۲۰۰۳). تهیه کنندگان این مقیاس بر این باورند که این پرسش نامه به خوبی قادر به تفکیک افراد تاب آور از غیرتاب آور در گروه‌های بالینی و غیربالینی بوده، و می‌تواند در موقعیت‌های پژوهشی و بالینی مورد استفاده قرار گیرد. ماده‌های این مقیاس به روش پنج درجه‌ای لیکرت( کاملاً نادرست تا همیشه درست) نمره گذاری می‌شود. این مقیاس افزون بر نمره‌های ابعاد مختلف تاب آوری، یک نمره کل نیز ارائه می‌دهد. بنابراین، حداکثر نمره در این پرسشنامه ۱۰۰ است( ۱۰۰ =۴ × ۲۵). روایی این مقیاس( با روش تحلیل عاملی و روایی همگرا و واگرا) و اعتبار آن ( با روش بازآزمایی و آلفای کرونباخ) توسط کانر و دیویدسون(۲۰۰۳) در گروه‌های مختلف( عادی و در معرض خطر) مطلوب گزارش شده است. جوکار (۱۳۸۶) در پژوهش خود با بررسی روایی و اعتبار این مقیاس در فرهنگ ایرانی، با بهره گرفتن از روش تحلیل عاملی، روایی آن را مورد تأیید قرار داد و ضریب اعتبار مقیاس مذکور را با بهره گرفتن از روش آلفای کرونباخ برابر با ۷۳/۰ گزارش کرده است. نتایج حاصل از پژوهش جوکار(۱۳۸۶) با یافته‌های دیگر پژوهش‌هایی که روایی و اعتبار این مقیاس را بررسی کرده اند، همسو است( سامانی و همکاران،۱۳۸۶).
۳-۵-۳ آزمون رفتارهای پرخطر
این پرسشنامه بر اساس نمونه آمریکایی آن و با اعمال تغییرات مورد نیاز برای بومی سازی آن توسط خسرو رشید ساخته شده و پایایی آن با روش آلفای کرونباخ ۸۱/۰ به دست آمده است(رشید، مارابی، ۱۳۹۱) که شامل ۹ خرده مقیاس(رانندگی پر خطر، اعمال و ابزارهای پر خطر، رفتار پر خطر جنسی، خودکشی، سیگار، قلیان، مصرف الکل و مواد مخدر، مصرف مواد غذایی، خواب و ورزش) است، ما در این پژوهش خرده مقیاس های رفتار پرخطر جنسی، اعمال و ابزارهای پرخطر و خودکشی(خشونت)، مصرف مواد مخدر(سیگار، قلیان، مصرف الکل و مواد مخدر) را مورد استفاده قرار دادیم.که شامل۴۶ سوال است، پایایی سوالات مربوط به خرده مقیاس های استفاده شده از طریق آلفای کرونباخ ۸۵/۰ به دست آمد. و روش نمره گذاری سوالات به این صورت است که هر یک از گزینه ها به میزانی که رفتارهای پرخطر را نشان می دهند از عدم وجود رفتار پرخطر(نمره صفر) و کمترین رفتار پرخطر(نمره یک)، تا بیشترین رفتار پرخطر ( با توجه به تعداد گزینه ها، ۳، ۴، ۵و …) نمره می گیرند. پس از مشاوره با کارشناسان خبره، روایی صوری آزمون مورد تأیید ایشان قرار گرفت.
۶-۳ شیوه اجرای پژوهش
پس از انتخاب گروه نمونه و قرار دادن آنها به شکل گمارش تصادفی در دو گروه آزمایشی و کنترل(گواه)، یک جلسه توجیحی با مسئولان مدرسه برگزار شد تا آنها با اهداف این پژوهش، نحوه اجرا و مسئولیت هایشان آشنا شوند. و آنها در این جلسه با مفهوم تاب آوری و نقش آن در کیفیت زندگی و رفتارهای پرخطر آشنا شدند. مدیر مدرسه یکی از کلاس های مدرسه را در اختیار ما گذاشت، در یک جلسه پرسشنامه‌های پژوهش بین نمونه انتخاب شده توزیع گردید و پیش آزمون اجرا شد. پس از این مقدمات آموزش برنامه در گروه آزمایش آغاز شد. جلسه اول، به برقراری ارتباط با شرکت کنندگان و توضیح قوانین شرکت در کارگاه( رازداری، صداقت و رعایت نظم) گذشت، در شروع آموزش به شرکت کنندگان که تعداد آنها ۱۵ نفر بودند، اعلام شد که این کارگاه آموزشی صرفاً با سخنرانی مجری پیش نمی رود و برای برگزاری زنده و فعال کارگاه مشارکت فعال همه افراد شرکت کننده در جریان برگزاری کارگاه الزامی است. بنابراین همه افراد شرکت کننده در کارگاه نقش خود را ایفا خواهند کرد و نظرات خود را ابراز خواهند نمود و مجری کارگاه (پژوهشگر) به عنوان تسهیل گر به صورت مقطعی در گروه وارد می شود و به سوالات احتمالی شرکت کنندگان پاسخ می دهد و جلسات گروه را در جهت اهداف طرح پیش خواهد برد و در طول دوازده جلسه مؤلفه‌های تاب آوری که پروتکل آموزشی آن قبلا تهیه شده بود، برای گروه آزمایش، آموزش داده شد. در ارائه آموزش تلاش شد تا دانش آموزان محیط آموزشی متفاوتی را تجربه کنند شرایط کارگاه با کلاس های معمولی آنها تفاوت داشت. در سراسر جلسات نیز مجری طرح نقش حمایت کننده و پذیرای خود را نسبت به دانش آموزان حفظ کرد تا محیط محافظت کننده ای برای پرورش خلاقیت و رشد دانش آموزان فراهم شود. این برنامه هفته ای دو یا سه جلسه به دانش آموزان ارائه می شد، مدت زمان هر جلسه با توجه به اهمیت موضوع آن متفاوت بود که ضمن پیوست به طور مفصل ارائه شده است. دانش آموزان در طول هفته نیز درگیر برنامه بودند به صورتی که هر جلسه حاوی تکالیف خانگی و تحقیق در زمینه مسائل مرتبط با آموزش می شد. برنامه آموزش مؤلفه های تاب آوری از ۱۲ جلسه رسمی تشکیل شده بود، فرایند هر جلسه متشکل از: ۱- وارسی تکالیف جلسه قبل ۲- آموزش مستقیم به روش سخنرانی ۳- بحث گروهی ۴- چالش فکری ۵- جمع بندی جلسه بود. و روش هایی همچون بازسازی شناختی، بازی نقش، بارش فکری، بررسی سود و زیان، الگوسازی، داستان گویی و … در طول جلسات مورد استفاده قرار گرفت. مدت زمان آموزش ۵۰ روز به طول انجامید. در پایان دوازده جلسه پرسشنامه‌ها بین هر دو گروه آزمایش و کنترل توزیع گردید و پس آزمون اجرا شد. و در نهایت داده‌های جمع آوری شده وارد نرم افزار spss شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
۷-۳ ملاحظات اخلاقی
احترام قائل شدن برای خود و دیگر اعضای گروه.
خودداری کردن از تحقیر خود و دیگران.
برای بازخورد دادن به یکدیگر از روشی محترمانه استفاده کردن.
محرمانه بودن اطلاعات آزمودنی.
استفاده کردن از روش کدگذاری بر روی پرسشنامه ها برای شناسایی نشدن نام مخاطبان.
خلاصه شرح جلسات